''Оюу толгой''-н тогтвортой байдлын гэрээ батлагдвал 3-5 мянган хүн ажилтай болно


-------------------------------------------------------------------------
Нийтэлсэн: 2008-09-02 10:54:46 , Мэдээний дугаар: #1134448

Говь сэргэх нь. Төвлөрсөн газар болох нь гэж нутгийн иргэд хөөрөлдөж байна. Тийм алхамд ойртох нөхцөлийг бүрдүүлэгч нь "Айвенхоу майнз" компанийн "Оюу тол­гой" төсөл аж.
Тэнгэр газар хоёр нийлэн харагдах Өмнө­говь аймгийн Ханбогд сум асар их байгалийн баялагтайг мэргэжилтнүүд тогтоосон. Тэнд л өнөөх төсөл хэрэгжиж, хүн ам суурьшсан, жинхэнэ үйлдвэрлэл явагдах төв суу­рин газар болох гэнэ. "Оюу толгой" төслийн хэрэгжилт ямар шатандаа явж байгаатай танилцахаар өнгөрсөн амрал­тын өдөр тийш зорьсон юм.

Наймдугаар сарын 29-ний зургаан цаг 40 минут. "Чингэс хаан" олон улсын ни­сэх он­гоцны буудлаас 20 гаруй хүнтэй аялалын баг "Оюу толгой" руу хөөрсөн юм. Ба­гийн бүрэлдэхүүнд "Оюу тол­гой" төслийн гүйцэтгэх захи­рал Кит Маршалл, ком­панийн хэрэг болоод нийг­мийн асуу­дал эрхэлсэн дэд ерөнхий­лөгч Лэйтон Крофт зэрэг төс­лийн удирдлагууд, BBC агент­лаг болон манай хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгс­лийн зарим байгууллагын сэтгүүлчид байв. Нислэг нэг цаг 20 минут үргэлжиллээ. Биднийг "Оюу толгой" онгоцны буудалд буу­хад бороо ороод газар чийг­тэй, цаг агаар тогтуун байсан юм. Төслийн­хөн ирсэн зоч­до­доо өгдөг хөдөлмөрийн ажил­лагааны зааварчилгаа, үйл ажиллагаа­гаа уламжлал ёсоор бидэнд танилцуулсан юм.
"Оюу толгой" төсөл одоо­гийн байдлаар уурхай байгуу­лах бэлтгэл шатандаа явж бай­­гаа аж. Ордын олборлолт эх­­лээгүй, төслийн талбайд голч­­лон уурхай байгуулан, ажилч­­дад зориулсан барилга бай­гууламжийг босгох ажил өр­нөж байв. Одоо тэнд 500-гаад хүн ажиллаж байгаа. Тэд­ний 50 орчим нь гадаадын мэр­гэжилтэн гэнэ. Харин нийт ажилчдын 120 гаруй нь эмэг­тэйчүүд байдаг юм байна.
Оюу толгойн орд газар БНХАУ-аас 80 км, Улаан­баатараас 550 км, Далан­задгадаас 220 км, Ханбогд сумаас 45 км-ийн зайд орш­дог. Төслийнхөн энэ газрыг хамгийн багаар бодоход 50 жил олборлолт явуулах нөөц­тэй, дэлхийд гуравт орох баялагтай болохыг нь тог­тоожээ. "Оюу толгой" төслийн орд нь гурван хэсгээс бүр­дэх бөгөөд 22 км урт үр­гэлжилж байлаа. Тэр нь Аз жаргалын дээд буюу Хруга, Оюут, Хюга даммет юм. Эд­гээр бүлэг орд нь нийт хэмжиж тооцсон өндөр магадлалаар нэг тэр­бум 387 сая 430 мян­ган тн нөөцтэй гэнэ. Уурхайн ашиг­лалт төлөв­лөгөө ёсоор эхний 35 жилд дунджаар 450 мянган тн зэс, 330 мянган унци алт олборлох юм байна. Одоогоор Хюга дамметын ордын босоо аманд малталт хийж байгаа гэнэ. Ингэхдээ зэрэгцээ хоёр хонгилоор мал­талт хийж бай­гаа бөгөөд хон­ги­лууд нь Хюга дамметын орд руу чиглэсэн босоо амны 1300 метрээс салбарлаад 1200 метр үр­гэлж­­­­лэх аж.

Төслийн талбайд эмнэлэг, ресторан зэрэг канад загва­раар тохижуулсан байгуулам­жууд байрладаг юм байна. 2008 оны дөрөвдүгээр сард төс­­лийнхөн аюул, осолгүй дөр­вөн сая цаг ажиллаж ам­жилт тогтоосон гэнэ. Мөн го­вийн байгалийг хамгаалах аж­лыг гүйцэтгэдэг бүхэл бү­тэн баг, лаборатори тэнд бий. Тэд байгалийг хэрхэн хам­гаалж бай­гаа талаар сонирх­лоо. Агаар, тоосны бүтцийн хяналт мониторингийг гарга­хаас эх­лээд металл, хуван­цар, тос бо­лон модны хаягд­лыг дахин боловсруулдаг юм бай­на. Түү­­гээр зогсохгүй Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа стан­­­­дартын шаард­лагын да­гуу техникийн нөхөн сэргээл­тийг хийдэг аж. Энэ мэтчилэн "Айвенхоу майнз" компани бай­­галийг зүй зохис­той ашиг­лахаас гадна уламж­лалт нүүд­­­­лийн мал аж ахуйн, түү­хийн өв соёлыг хадгалан хам­гаалахад хувь нэмрээ оруул­жээ. Орон нутгийн малч­­­­дад худаг ус гаргаж өгө­хийн ха­жуугаар өвөлжөөг нь хүр­тэл барьж өгсөн байна. Ха­рин соё­лын өв уламжлалыг сэр­­гээх үйл­сэд багагүй хэм­жээ­ний хөрөнгө зарцуулжээ. 170 га­руй жилийн түүхтэй, Дэмчи­гийн хийдийн гол сув­аргыг өн­гөрсөн хоёрдугаар сард бү­тээ­сэн. Ингэснээр энер­гийн төв цэг гэх Монго­лын шашин соёлын өвд орох тэр суварга руу очих жуулч­дын тоо улам нэмэгдэх бол­жээ.

"Оюу толгой" төслийн тал­байтай танилцлаа. Газар доорх баялгийг судлах то­моо­хон хэмжээний мене­рало­гийн лаборатори тэнд үйл ажил­лагаагаа явуулж байлаа. 40 гаруй геологичдоос бүрд­сэн тэр шинжилгээний газар ашигт малтмалын дээж бо­лох чулууны бүтэц, судал бүрийг нь нарийн шинжилдэг юм байна. Хоёр мянга гаруй цоо­но­гоос гаргаж авсан 750 мян­ган метр урт өрөөстэй дээ­жийг "Чулуун номын сан" хэ­мээн нэрлэжээ. Хаанаас, ямар цооногоос гаргаж авсныг нь кодолсон тэрхүү чулууны заримыг нь 2235 метрийн гүнээс авсан аж. Тэндээсээ бид нэгдүгээр босоо амны малталт хийж байгаа газар очсон юм. "Рэд паф" компани энэхүү босоо амны нэвт­рэлтийг дуус­гаад хөндлөн малталтын ажлыг гүйцэтгэж байв. 1385 метр гүн энэ аманд 20-иод хоногийн өмнө хэдэн ажилчин осолдож, 36 цагийн турш газрын гүнд гацсан та­лаарх мэдээллийг хүргэж байсан билээ. Тэрхүү осол юунаас болсон, дахиж тийм аваар гарахгүй гэх баталгаа байгаа эсэхийг "Оюу толгой" төслийн дэд ерөнхийлөгч С.Санж­дор­жоос тодруулахад "Тоног төхөөрөмж доош оруулж бай­хад тросс тасарч ойчсон. Одоо тэр цооногт эвдэрч гэмтсэн зүйлсийг засч, сэл­бэх ажиллагаа яваг­даж байна. "Рэд паф" компани бол дэлхий дээрх цооног ухдаг цөөхөн байгууллагуу­дын нэг. Тэр нөхөд хөдөл­мөр хамгаа­ллын аюулгүй байдлын ажиллагааг дээд зэргээр явуул­­даг л даа. Газар дор олон цаг түгжигдсэн хү­мүү­сийн хувьд хоргодох бай­ранд хоол, хүнс цөм байсан. Энэ явдал цаашид аюулгүй ажиллах талаар бидэнд том сургамж өгсөн. Цаашид хи­чээж ажил­лана" гэв. Уг уур­хайг хөдөл­гөгч гол хүч нь дизель түлш бөгөөд цагт 220 литрийг зар­цуулдаг гэнэ. Мөн II босоо ам тэндээс хол­гүйхэн байрла­жээ. Арван метр диаметртэй уг амны ажиллагаа дөнгөж эхлээд зогссон байв. Өнгөр­сөн онд Засгийн газартай хийх байсан гэрээ хойшлог­донгуут ийм байдалд хүрчээ. Ингэснээр компани асар их алдагдалд орсон төдийгүй мянга гаруй хүн ажилгүй бол­жээ. Ер нь "Ай­вен­хоу майнз" компани өнгөр­сөн хугацаанд дээрх бүх ба­рилга байгуу­ламж, уурхайн үйл ажиллагааг явуулахад нэг милиард төгрөг зарцуулаад байгаа аж. Хэрэв тогтвортой байдлын гэрээ батлагдчихвал зургаан тэр­бум төгрөгийн хөрөнгө оруу­лалт хийж, эхний таван жилд 3-5 мянган хүн ажлын байртай болгох юм байна. Гэхдээ ажилд авна гэх зарын дагуу зүгээр нэг хүмүүсийг шалга­руулж авахгүй гэнэ. Харин уурхайд тогтвор, суурьшил­тай ажиллах болов­сон хүчнээ өөрсдөө бэлтгэж, сургалт зохион байгуулах аж. Ингээд "Оюу толгой" төслийн гүйцэт­гэх захирал Кит Мар­шал­лтай цөөн хором ярилц­лаа.

-Та уул, уурхайн сал­бартай холбогдоод хэдэн жилийн нүүр үзэж байна вэ?
-Би 30 гаруй жил уул, уурхайн салбарт ажилласан. Ихэнх хугацаагаа гүний уур­хайд өнгөрүүлсэн.

-Өмнө нь хаана ямар төсөл дээр ажиллаж байв. Турш­лагаасаа хуваал­цах­гүй юу?
-Энд ирэхийнхээ өмнө Өмнөд Африкт нэгэн төсөл дээр ажиллаж байлаа. Тэнд "Оюу толгой"-той ижил төстэй зүйл олон харагдсан. Байга­лийн унаган төрхөөс эхлээд зан заншил нь адилхан, байр­шил нь хүртэл төв газраас хол. "Оюу толгой" төслийг ца­шид хэрэгжүүлэхдээ энэ бүс нутгийн хөгжлийг тодорхой­логч нэг хүчин зүйл байгаасай гэж хүсч байна. Төсөл хэ­рэгж­вэл энэ уурхай доод тал нь 50 жил ажиллана. Нэгэнт урт хугацаанд ажиллах учир бүх зүйлээ сайтар төлөвлөж байж уурхайг нээх ёстой. "Оюу толгой" бол дэлхийд гуравт ордог, ашиглагдаагүй орд байгаа юм. Газрын дор бүхэл бүтэн байгууламж ба­рих хэ­рэгтэй. Зарим орны туршла­гаас харахад хайгуу­лын яв­цад ажилчдынх нь суурьшсан газар дор орд байж таардаг. Тэгээд дахиад л нүүж, шил­жүүлж, зардал их гарах явдал цөөнгүй тохиолд­сон удаа бий. Тийм зүйл давтагдуулахгүйн тулд маш сайн хайгуул хийж байгаа. "Оюу толгой" төслийн талбай ил болон далд олбор­лолт явуулах нөөцтэй болох нь тогтоогдсон. Тиймээс тө­сөл хэрэгжээд эхлэнгүүт ба­рил­гын кэмп, ресторан, он­гоцны буудал зэргээ шилжүү­лээд барихаар төлөвлөгөө гарга­чихсан байгаа.

-Хэрэв уурхай хаагдлаа гэхэд байгаль сүйдэж хо­цор­дог. Тиймээс танайх энэ тал дээр ямар арга хэмжээ авахаар төлөвлөсөн бэ?
-Сүүлийн 15 жил хариуц­лагатай уул уурхай яригдаж байна. Бид энэ бүх асуудлыг зохицуулах үүднээс судалгаа шинжилгээ явуулж байгаа. Ер нь "Оюу толгой"-н хүдэржилт нь маш энгийн л дээ. Ялгаж салгахад хялбар. Тийм боло­хоор байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэх хайгуул хийх шаардлагагүй.

-"Оюу толгой" төслийн тогт­вортой байдлын гэрээ га­цаанд орчихсон байгаа. Хө­рөнгө оруулагчийн хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Одоогийн УИХ хэлэлцэж энэ асуудлын хувь заяаг шийдэх байх. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хувьд улс ашгаа авбал хэн хэндээ зү­гээр л дээ.

М.Мєнхцэцэг

Мэдээллийн эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&catid=154&sid=1134448

Монголбанкны тэргvvн дэд ерєнхийлєгч Б.Энххуяг: Тєвбанк хийдгээ хийсэн тєр зарлагаа танах л vлдсэн




________________________________________
Нийтэлсэн: 2008-09-01 09:22:23 , Мэдээний дугаар: #1134331
Монголбанкны тэргvvн дэд ерєнхийлєгч Б.Энххуягтай эдийн засгийн зарим асуудлаар ярилцлаа.

МОНГОЛБАНК ЗАСГИЙН ГАЗРААС ХАРААТ БУС БАЙГУУЛЛАГА
-Инфляцийн єсєлт ямар хэмжээнд хvрээд байна вэ. Vvгээр ярилцлагаа эхлэх vv?
-Єнгєрсєн оны долдугаар сараас энэ оны долдугаар cap хvртэлх хугацаанд 33,1 хувийн инфляцтай байна. Монголбанкны эдийн засагчдын судалгаагаар инфляцийн 75 хувь нь хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн єсєлтєєр тодорхойлогджээ. Бас мєнгєний хvчин зvйл буюу банкны системийн зээлийн асар хурдтай єсєлт ч нєлєєлсєн. Монголбанкнаас бодлогынхоо хvvг нэмэгдvvлж, арга хэмжээ авлаа. Мєн банкуудын заавал байлгах нєєцийн хэмжээг ч нэмсэн. Улмаар зээлийн єсєлт ємнє нь жилийн 60-70 хувьтай байсан бол энэ оны долдугаар сарын байдлаар 58 хувь болж буурчээ. Харамсалтай нь, эдийн засагт эргэлдэж байгаа нийт мєнгєний єсєлт
саарсан ч тєсвийн зарлага нэмэгдсээр байна. Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж нэмж, одоо бvр сонгуульд єрсєлдсєн улс тєрийн хоёр гол намын их хэмжээний мєнгєний амлалт сонсогдож байгаа. Тиймээс тєсвийн vр ашиг муутай хєрєнгє оруулалтуудыг шууд зогсоомоор байна. Цалингийн єсєлтийг ч хязгаарлах хэрэгтэй. Ингэсэн цагт єндєр инфляцийг бууруулж чадна.

-Инфляцийг оны эцэст нэг оронтой тоонд оруулж чадах болов уу?
-Монголбанк мєнгєний хатуу бодлогоо vргэлжлvvлээд, Засгийн газраас арвич, хямгач тєсвийн бодлого явуулж эхэлсэн нєхцєлд инфляцийг бууруулж, нэг оронтой тоонд оруулах бололцоо бий.

-Тєвбанк УИХ-д зангарагтай мэдэгдэл хийж, шийдвэрт нь нєлєєлєхvйцээр ажиллаж чадаагvйгээс тєсвийн зарлага єссєн гэсэн шvvмжлэл зарим эдийн засагчид байдаг?
-Засгийн газар шинээр эмхлэгдэн байгуулагдсаны дараа бид Ерєнхий сайд, Сангийн сайдад Монголбанкны байр суурийг илэрхийлсэн танилцуулга хийхээр бэлдэж байна. Инфляц, инфляцийн хvлээлтийг хазаарлахын тулд мєнгєний бодлогоороо шаардлагатай арга хэмжээг авъя, vvнтэй уялдуулан тєсвийн зарлагыг таная гэсэн агуулгатай юм.

- Танайх ємнє нь мэдэгдэл хийдэг байсан шvv дээ. Гэхдээ тєдийлэн vр дvнд хvрдэггvй байсан. Энэ удаагийнх юугаараа онцлогтой гэж?
-Зарчмын хувьд ялгаатай зvйл байхгvй. Мєнгєний бодлогоор ямар арга хэмжээ авснаа танилцуулна. Тєсєв талаас хэрхэн ажиллаж инфляцийг хазаарлах вэ гэдгээ тайлбарлана.

-Ер нь Тєвбанкны удирдлагууд улс тєрєєс хэр хараат байж чаддаг вэ?
-Хуулиар Тєвбанкийг зориуд Засгийн газраас хараат бус байдлаар тусгаарласан байдаг. Энэ бол дэлхий нийтийн сонгодог жишиг. Монголбанк vйл ажиллагаагаа УИХ-д тайлагнаж, мєн УИХ-аас тухайн жилийн мєнгєний бодлогыг хэлэлцэн баталдаг.

-Vvнээс єєрєєр ажиллах боломж байдаггvй юм уу?
-Бид Засгийн газарт зєвлєх л эрхтэй. Хуулийнхаа хvрээнд ч єєр боломж байхгvй.

-Яг эндээс дvгнэхэд Монголбанк бие даасан гэхээсээ илvv УИХ-ын хараат, эрх мэдэл багатай байгууллага шиг харагдаад байх юм?
-Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухайд Сангийн яам ажиллаж байгаа. Мєнгєний бодлоготой хамаатай бодлогын хvv, заавал байлгах нєєцийн тал дээр Монголбанк бие даасан бодлого явуулдаг. Ингэхдээ УИХ-аас баталж єгсєн тєрийн мєнгєний бодлогын хvрээнд бид ажилладаг. Энэ тал дээр манайх бие даасан байгууллага мєн. Хэн нэг нь бидний ажилд оролцож, бодлогын хvvгээ ингэ тэг гэдэггvй, нєлєєлєх бололцоо ч байхгvй.

БЭЛЭН МЄНГЄНИЙ НИЙЛVVЛЭЛТ БУУРСАН
-Гадаадын хєгжингvй орнуудад Тєвбанк нь vнэт цаас гаргадаг тохиолдол ховор юм билээ. Харин Монголбанк vнэт цаас гаргаж байгаа нь чухам ямар зорилготой юм бол?
-Тєрийн сангийнхаа єрийн бичгээр дамжуулан нээлттэй захаас мєнгє татах ажиллагааг олон орны Тєвбанк явуулдаг. Харин єєрийн vнэт цаас гаргадаг Тєвбанктай орнууд хуучин социалист улсуудын дунд бий. Ер нь аль, аль аргыг нь хослуулдаг. Манай улсын хувьд Тєрийн сангийн шугамаар гаргаж байгаа єрийн бичиг бол Сангийн яамандаа єєрийн гэсэн зорилготой. Ялангуяа, хавар манай эдийн засаг идэвхжээгvй vед тєсвийн зарлага нь орлогоосоо хэтэрчихдэг. Тэрхvv тvр зуурын дутуугаа нєхєхийн тулд Сангийн яам Тєрийн сангийн єрийн бичиг гаргадаг. Харин Тєвбанкинд зєвхєн хавар биш 365 єдрийн турш банк хоорондын захын илvvдэл нєєц, банкуудын зээлжvvлэх чадварыг уян хатан зохицуулахын тулд хэрэгсэл шаардагддаг учраас vнэт цаасыг гаргадаг. Андуураагvй бол, 1993 оноос гаргасан. Бид vнэт цаасан дээрээ голлож ажиллагаагаа явуулдаг.

-Тєвбанк vнэт цаасны хvvгээрээ дамжуулан инфляцийг бууруулах бодлого баримталж байна. Энэ нь хэр алсын хараатай шийдвэр вэ. Ирэх хавар ахиад инфляц єсвєл яах вэ?
-Улсын хэмжээнд эргэлдэж байгаа бэлэн болон бэлэн бус мєнгєний єсєлт єнгєрсєн оны долдугаар сард 42,2 хувьтай байсан. Харин энэ оны долдугаар сард 23,9 хувь болсон. Энэ єндәр єсєлт буурах хандлагатай байна. Иймээс мєнгєний бодлого vр нєлєєгєє vзvvлж байна. Харин зээлийн єсєлт хангалттай буурахгvй байгаа юм.

-Vнэт цаасны хvv дахин єсєх vv?
-Одоохондоо мєнгєний бодлогын ирээдvйн чиглэлийн талаар ямар нэг юм хэлмээргvй байна.

-Ирэх оны мєнгєний бодлогод ямар асуудалд тvлхvv анхаарах гэж байна?
-Санхvvгийн тогтвортой байдлаа эрхэмлэсэн зорилгодоо хvрэхvйц, инфляцийн савалгаа багатай банк, сан-хvvгийн орчинг бvрдvvлэхээр зорьж байна. Ханш нь хєдєлсєн ч урьдчилан тооцох боломжтой, банкны систем нь улам их хэмжээний зээл, мєнгийг эдийн засаг руугаа нийлvvлэхэд анхаарна.

"ЭХ ОРНЫ ХИШИГ"-ИЙГ БЭЛЭН БУСААР ТАРААВАЛ ИНФЛЯЦИД НЄЛЄЄЛЄХГYЙ
-Гэхдээ тєсвийн зарлага єєсєєр байвал яах вэ. Дэлхийд алдартай "Би эйч пи биллитон" компанийн ашиг 15,4 тэрбум ам.доллар хvрсэн. Харин манай тєр vvнээс ч илvv мєнгийг "Эх орны хишиг" нэрээр иргэдэд тараах гэж байна гэдгээс авахуулаад тєсвийн зарлага улам єсєх хандлагатай байна шvv дээ?
-Тэдгээр хишгийг бэлнээр тараахаас зайлсхийх ёстой. Нэг болон 1,5 сая тєгрєгийн хувилбарууд яагаад байж болохгvй гэж. Тэр бvхнийг нь банкны дансаар явуулъя л даа. Шууд хэрэглээнээс зайлсхийсэн хувилбарыг сонгож, хvvхдийн сургалтын тєлбєр, хадгаламж, ном, дэвтэр, гар компьютер гээд олон зvйлд хєрєнгє оруулж болно шvv дээ. Ингэвэл инфляцид тийм ч ихээр нєлєєлєхгvй.

-Саяхан АНУ-ын Холбооны нєєцийн банкны дарга Бен Бернанке "Бидэнд илvv эрх мэдэл, шинэлэг арга хэрэгтэй" гэж мэдэгдсэн. Тvvний адилаар инфляцийг бууруулахад єєр єнцєг, арга хэрэгслийг та бvхэн хайж байна уу?
-Тєвбанкнаас иргэд, бизнес эрхлэгч, банк санхvvгийнхний дунд инфляцийн хvлээлтийн талаар санал асуулга явуулахаар зэхэж байна. Инфляцийн хvлээлтэд чухал vзvvлэлт нуугдаж байдаг юм. Санал асуулгаас гарсан дvнгээс харж байгаад зарим нэг асуудлыг шийдвэрлэнэ.

-Жил дуусахад хэдхэн cap vлдээд байна. Єнгєрсєн оны тєрийн мєнгєний бодлого хэр сайн хэрэгжив?
-Єндєр инфляцийн эсрэг бид хэрэгжvvлэх ёстой арга хэмжээгээ хангалттай авсан гэж vзэж байна. Хатууруулсан мєнгєний бодлогыг манай арилжааны банкууд ойрын хэдэн жилдээ vзээгvй байж. Зээлдэгчдээ тавих шаардлагыг банкууд єндєрсгєсєн, хvv єссєн зэрэг vзэгдэл бий. Мєн Тєвбанкны тухай, Банкны тухай хуулийг орчин vетэй нь нийцvvлэхэд чиглэсэн хэд хэдэн хуулийн тєсєл УИХ-д оруулчихаад байна. Бас Банкны хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийн тєслийн эхний хэлэлцvvлгийг УИХ хийсэн.

-Тєвбанкны тухай хуульд ямар нэмэлт, єєрчлєлт оруулахаар зорьж байгаа юм бэ?
-Тєвбанкны vйл ажиллагааг олон нийтэд илvv нээлттэй, ил тод болгох чиглэлээр єєрчлєлт тусгагдсан. Тєвбанкны удирдлагын хvлээх vvрэг, хариуцлага гэх мэт. Хоёрдугаарт, банкнаас гадна банк бус санхvvгийн vйлчилгээ явуулсан бvтән санхvvгийн нэгдэл бий боллоо. Санхvvгийн зохицуулах хороо, Сангийн яамтай хамтраад арилжааны банк, тэдгээрт ємчлєл нэг даатгал, лизингийн компаниудад нэгдсэн хяналт, шалгалтыг нэвтрvvлэх хэрэгтэй.

-Хяналт гэснээс саяхан "Чингэс хаан" банк, банк хоорондын захаас авсан зээлээ тєлєєгvйгээс багагvй асуудал vvссэн. Тєвбанкнаас энэ асуудлыг шалгаж, шийдвэрлэсэн vv?
-Би арилжааны 16 банкнаас аль нэгийг нь онцолж яримааргvй байна. "Чингэс хаан" банкийг Монголбанк шалгасан. Vйл ажиллагаанд нь зєвлємж єгсєн. Vнэндээ энэ банк, банк хоорондын захаас зээл авахаас ч аргагvй. Яагаад гэвэл зєвшєєрлийнх нь онцлог дотоодоосоо иргэд, байгууллагын хадгаламж татах эрхгvй. Тэгэхээр тэд єєрсдийн оруулж ирсэн мєнгє, дvрмийн сан, банк хоорондын захаас авсан хєрєнгєєрєє зээл олгодог. Энэ банкнаас манай нэлээд олон томоохон компани, пvvс урт хугацаатай хvv багатай зээлийг авсан.

БVХ ЄНДГЄЄ НЭГ САГСАНД ХИЙХ ХЭРЭГГVЙ
-Ер нь бусад банкны хувьд хариуцлага, эрсдлээс хамгаалах тогтолцоо, хяналт шалгалтыг хэр сайн хийж байна?
-2000 оноос хойш Монголбанкнаас арилжааны банкуудын зээлийн хариуцлагыг єндєрсгєсєн єєрчлєлтийг хvчтэй хийсэн. Энэ бvхний vр нєлєєгєєр зээлээ авсан хvн эргvvлж тєлдєг соёл тєлєвшсєн. Гэхдээ манай улсад ойрхон болоод єнгєрч байгаа асуудлыг дурдахгvй байж болохгvй нь. Казахстаны арилжааны банкууд Гадаадаас их хэмжээний зээл аваад vл хєдлєх хєрєнгє рvv хийсэн. Гэтэл тэнд нь байсан vл хєдлєх хєрєнгийн захын их "хєєс" энэ оны хавар "хагарч", байрны ам метр талбайн vнэ нэлээд буурлаа. Зээлийн багцын чанар муудсан. Казакстаны банкууд нь энэ жил гадаадын банкуудад 14,6 тэрбум ам.долларын тєлбєрийг тєлєх шаардлагатай болчихоод, заримынх нь ємнєєс тєр нь тєлбєр хийхэд хvрээд байна шvv дээ.

-Эндээс vvдээд асуухад манай арилжааны банкуудын гадаадаас татсан хєрєнгє хэр vр ашигтай зарцуулагдсан бол. Хяналт хэр байна?
-Худалдаа хєгжлийн банк оруулж ирсэн 75 сая ам .доллараараа дотооддоо зээл олгосон. "Голомт" банк "Кредит Суисс"-ээс авсан 10 сая ам.доллараа мєн зээл болгосон. Бусад банк ч гадаадаас эх vvсвэр татах боллоо. Тиймээс манай банкны хууль, тогтолцоо ч зээлээ эргэн тєлєх хариуцлагыг чанга тогтоосон, хэнд ч ойлгомжтой байх ёстой. Энэ хэмжээгээр банкны систем цаашид хєгжинє. Бас банкирууд маань их хашир, эрvvлээр сэтгэх хэрэгтэй байна. Орж ирсэн хєрєнгийг бvгдийг нь нэг зvйл рvv хийх ёсгvй. "Бvх єндгєє битгий нэг сагсанд хий. Сагс бага зэрэг хазайхад бvх єндєг чинь хагарна" гэдэг энгийн зарчим банкны системд vйлчилдэг шvv дээ.

Чанаргvй зээлийн хэмжээ ямар байна вэ?
-Зээлийн vлдэгдлийн жилийн єсєлт энэ онд 58 хувьтай байна. Єнгєрсєн жил 60-70 хувьтай байснаа бодвол жаахан саарсан. Чанаргvй зээлийн хувь гэдэг маань чанаргvй зээлээ нийт зээлийнхээ vлдэгдэлд харьцуулсан дvн шvv дээ. Ийм зээлийн хэмжээ нэг тєвшиндєє тогтвортой байгаа, нийт зээлийн єрийн vлдэгдэл буурч байна. Банк зээлээ тєлєхгvй байгаа харилцагчаас мєнгєє авч л сална. Тэгээд л гvйцээ. Сvvлийн vед хvмvvс зээлээ заавал тєлж барагдуулдаг болсон. Энэ бол банкны системд гарсан хамгийн том ололт.

-Манай банкууд олон улсад гарахын тулд илvv томрох хэрэгтэй, ялангуяа, зєвхєн хvvгээр єрсєлдєєд хол явахгvй гэж зарим томоохон эдийн засагч хэлдэг. Та энэ талд ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-2000 оноос хойш бид банкуудын дvрмийн сангийн хэмжээг гурав дараалж нэмсэн. Ингэлээ гээд 16 арилжааны банкны тоо хэвээрээ л vлдсэн. Єрсєлдєєний тухайд энэ салбарт олон жил ажилласан хvний хувьд банкуудаа ємєєрчихье. Арилжааны банкууд их ухаан зарж тєрєл бvрийн зvйлийг сэтгэж, нэвтрvvлж, єрсєлдєж байна. Карт, и-банк, мобайл-банк гээд цєєнгvй шинэ хэрэгсэл нэвтэрсэн. Сумдад 2006 оноос банкуудын єрсєлдєєн бий боллоо. ХААН банкны ганцаар ноёрхсон байдал халагдсан. Харин магтсаны дараа эргээд харахад шинэ бvтээгдэхvvн нэвтрvvлнэ гэдэг нь эрсдэл дагуулж байдаг юм байна. Хууль, зохицуулалт нь гараагvй байхад банкууд маань цоо шинэ бvтээгдэхvvн нэвтрvvлчихээд байна. Тухайлбал, и-банкийг яаж ашиглах, и-гарын vсэг гарын vсэг мєн эсэхийг хэн баталгаажуулах, мєнгє зувчуулахаас хэрхэн хамгаалах, хамгаалдаг систем нь хаана байна, дотоод хяналтаа юугаар хянах вэ, хянаж чадаж байгаа эсэхийг нь Тєвбанк яаж баталгаажуулж байна вэ гээд шийдвэрлэх олон зvйл урган гардаг. Энэ бvхнийг бид сайтар зохицуулахын тєлєє л ажиллаж байна даа.

ХАДГАЛАМЖИЙН ХVV ЄРСЄЛДЄЄНИЙ ГАНЦ ХУВИЛБАР БИШ
-Арилжааны банкууд хадгаламжийн хvvгээрээ єрсєлдєєд байвал зээлийн хvv буурах боломж улам л бvрхэг болно биз дээ?
-Тийм ээ. Бид уг нь энэ тухай арилжааны банкууддаа байнга сануулдаг. Єнгєрсєн оноос арилжааны банкуудын дунд цоо шинэ хандлага ажиглагдах боллоо. Том арилжааны банкууд ємнє хэлсэнчлэн гадаадаас дотоодынхтойгоо харьцуулахад илvv хямд, урт хугацаатай хєрєнгийн эх vvсвэр татах болсон байна. Миний тооцоолсноор 110-120 сая ам.доллар банкны системээр дамжин Монголын эдийн засагт нэг жилийн дотор оржээ. ХААН банк Лондонд хувьцаагаа гаргавал энэ хэмжээ улам єснє. Эдийн засаг ингэж тэлж байгаагаас гадаадын банкууд ч манай арилжааны банкуудтай харилцах боллоо. Нэр хvндтэй Европын банкууд манай улсад тєлєєлєгчийн газраа нээхээр зэхэж байна. Тэдний хараанд Монголын банкны систем єртсєн байна.

-Гадаадын томоохон банкууд манайд салбараа нээгээд эхэлбэл банкны системд зєвхєн хvvгийн єрсєлдєєн ноёрхохоо болино гэсэн vг vv?
-Одоогийн байдлаар банкуудын эх vvсвэрийн 1,5 их наяд тєгрєг нь хадгаламж байна. 0,7 их наяд тєгрєг нь харилцах данс байна. Миний бодлоор нэгдvгээрт цогц vйлчилгээгээр єрсєлдєх болов уу. Харилцагч нэг дороос хэрэглээний зээлээ аваад, машинаа даатгаад, лизингийн зээлээ тєлєєд, еврогоо гуйвуулах зэргээр бvх vйлчилгээг нэг цэгээс авна гэсэн vг Хоёрдугаарт vйлчилгээний соёлоор єрсєлдєх байх. Нэг л их хємсгєє зангидсан теллер харагддаг шvv дээ, юу болчихсон юм гэмээр. Хамгийн гол нь хэн ч бусдын албадлагаар мєнгєє зориуд аль нэг банкинд хадгалуулдаггvй гэдгийг санах

ХИЛ ХУДАЛДААГ VНДЭСНИЙ ВАЛЮТААР ХИЙХ ЭСЭХИЙГ ЯРИЛЦАЖ БАЙНА
-Тєвбанкны хамгийн чухал vvргийн нэг нь валютын ханшийн єєрчлєлтийг хянах явдал. Сvvлийн vед тєгрєг ам.долларын эсрэг чангараад байна. Энэ зєв vv?
-Тєгрєг ам.долларын эсрэг 1,2 хувиар чангарч байгаа. Манайх бол жижиг мєртлєє их нээлттэй эдийн засаг. Ханш банк хоорондын захаар тодорхойлогдоод явж байна. Манай улсын гадагшаа хийж байгаа тєлбєр, тооцооны 75 хувь нь ам.доллар. Мєн Хятадын юаниар хийгдэх тєлбєр тооцоо нэлээд єсч байна. Банк хоорондын захын хийсэн гvйлгээний жигнэсэн дунджийг бид маргааш нь Монголбанкны ханш гэж зарладаг. Vнэн хэрэгтээ энэ нь Монголбанкны ханш биш. Энэ бол банк хоорондын зах дээр 16 банк, Тєвбанк, Сангийн яамын дунд хийсэн арилжааны дунджийг бид ийнхvv зарладаг.

-Тєгрєг ам.долларын эсрэг чангарч байгаа нь эдийн заегийнхаа жамаар явж байгаа vзэгдэл vv эсвэл Монголбанкны зориуд хийсэн vйлдэл vv?
-Манай улс руу чиглэсэн валютын урсгал сайн байна. Импорт ч ихсэж байна. Сvvлийн гурван cap дараалан худалдааны алдагдалтай болсонд Тєвбанкны эдийн засагчийн хувьд санаа зовж байна. Тєгрєг чангараад ирэхээр импортлогчдод ашигтай учир хэрэгтэй, хэрэггvй их юм оруулаад ирэх вий гэсэн болгоомжлол бас байна.

-Сvvлийн vед юань ам долларын эсрэг хvчтэй чангарч байна. Тиймээс ханшин дээр юаниар хийгдэх болсон тєлбєр тооцооны хувийн жинг хэрхэн оруулах гэж бай на?
-Энэ бол зєвхєн урсгал дансны хєрвєлттэй их євєрмєц валют. Тодруулбал, худалдааны тєлбєр, тооцоонд хєрш орнуудтайгаа хэрэглэхийг зєвшєєрдєг ч хєрєнгийн дансны хувьд хєрвєлт байхгvй. Хятадын гадаад валютын бодлогын хувьд юаниа чангаруулна гэж байгаа. АНУ-аас Хятадын эрх баригчдыг зориуд ханшаа доогуур байлгаж, экспортоо дэмжээд байна гэсэн ял тулгадаг. Иймд манай ханшийг тодорхойлдог багцад ам.доллар байгаа, vvн дээр юанийг нэмэх vv, нэмбэл vр дагавар нь юу байх вэ гэдгийг Монголбанк судалж байна. Урсгал дансаар хєрвєдєг, хєрєнгийн дансаараа хєрвєдєггvй хоёрдмол онцлогийг нь яаж тусгах вэ гээд бодох зvйл их бий. Хил худалдааг vндэсний валютаараа хийх vv гэдэг санаа ч явдаг.

-Ам.долларын ханш єнгєрсєн оны эцсээс дэлхийн бусад валютын эсрэг хvчтэй унасан. Єнгєрсєн сараас сэргэж байна. Ер нь бид тєлбєр тооцоогоо "ногоон" дэвсгэртээс єєр валютаар хийж болдоггvй юм уу?
-Ам.доллар єнгєрсєн сарыг хvртэл тогтмол сулраад Бээжингийн олимпийн нээлтээс хойш чангарлаа. Энэ хавар бид тєрийн ємчийн байгууллагуудад тєлбєр тооцоогоо болж єгвєл ам доллараас єєр валютаар хийгээч гэсэн санал илгээсэн. Дэлхийн валютын зах єнгєрсєн оны долдугаар сараас хойш их нvргээнтэй байна. Энэ хавар евро 1,60 ам.доллар хvрээд, єнєєдєр (єчигдєр) 1,46 ам.доллар хvртлээ буурчихлаа. Ам.доллараас зугтсан хvмvvс эргээд нефть, металл, алтаа хаяад эргэж "ногоон" дэвсгэрт рvvгээ хєдєлж эхлэв бололтой.

АЛТНЫ ЗАХ АРИЛЖААНЫ БАНКУУДАД НЭЭЛТТЭЙ
-Тєвбанк алт худалдан авсаар байх уу. Энэ нь хэтэрхий монополь байдал vvсгээд байх шиг?
-Энэ байгууллагад 1988 оноос хойш ажилласан хvний хувьд би "Алт" хєтєлбєрийг Монголбанк 1990 оноос хойш их хvчтэй дэмжсэнийг мэдэх юм байна. Vvний ачаар Монголын алт олборлолт хэд дахин нэмэгдсэн. Гэвч Тєв аймгийн Заамарын нутаг дэвсгэрийг сарны гадаргуу шиг болгоод нvхэлчихсэнийг нь харахаар "Ингэхийг нь мэдсэн бол дэмжихээргvй байж дээ" гэж заримдаа боддогддог. Монголбанкнаас арилжааны банкуудад хvсвэл алтны захад орж, худалдан авч, зарж болох эрхийг 2006 онд олгож, нэг ёсны либеральчилсан. Тєвбанк єєрийн монополь байдлыг халсан гэсэн vг. Монгол Улс нэг хэсэгтээ л энэ металлыг олборлож хєгжих учир арилжааны банкууд алтны бизнест орох нь гарцаагvй. Банкууд боловсон хvчин зэргээ бэлтгээд орж ирвэл Монголбанк байраа тавьж єгєх учиртай. Алтан дээр мєнгєє арвижуулах бололцоо тэдэнд бий. Гол нь эрсдлээ сайтар тооцох шаардлагатай.

-Ер нь Тєвбанк алт худалдан авах нь зєв vv?
-Гадаадын зарим Тєвбанкнаас ирсэн хvмvvс "Яагаад арилжааны vйл ажиллагаа хийдэг юм бэ" гэж гайхдаг. "Манай улс зардаг цєєхєн юмтай. Алтных нь vйлдвэрлэлийг босгохын тулд Тєвбанк єєрєє санаачилга гаргаж, санхvvгийнх нь эх vvсвэрийг дэмжиж "Алт" хєтєлбєрийг хэрэгжvvлсэн юм" гээд тайлбарлахаар ойлгодог.

Ж.Цогзолмаа
Дугаар 209/2969

Мэдээллийн эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&catid=154&sid=1134331

Санаж байна шvv аав ээж хоёрыгоо



------------------------------------------------------------------
Нийтэлсэн: 2008-09-06 13:58:09 , Мэдээний дугаар: #1134933

Аав ээж хоёр маань биднийг орхиод Бээжин нисчихлээ. Олимп vзэх юм гэнэ ээ. Аав маань ихээ том дарга. Ээж тэргvvн хатагтай гэсэн байх аа. Аавыг дагаад л явж байдаг юм. Явахынх нь ємнєхєн манай ах эгч хоёр, хоёр дvvг ємєєрєєд суулт муулт хийгээд байхаар нь угаалгын єрєє, жорлонд хийгээд тvгжчихлээ. Иртэл гаргаж болохгvй гэсэн командтай. Манайх гэдэг уг нь угсаа гарал сайтай айл. Тийм ч єнєр биш ч гэсэн хоёр саяулаа. Тэгээд бас овоо гайгvй газартай. Євєг эцгийн маань буян юм гэсэн. Тvvнийг Чингис гэдэг байсан юм гэнэлээ. Би ямар харсан биш. Одоо харин ах нар хувааж аваад хашаагаа гоё болгоё л гэдэг юм. Намайг том болтол тэд бараг байшингаа бариад, аягvйдвэл хєршид худалдаад дуусчихаж магадгvй. Гэхдээ би ах нартаа хайртай болохоор тэдэндээ итгэдэг. Нэг ахыг маань Ху, нєгєєг нь АН гэдэг. Тэд биднийг толгойлдог юм. Бас иймэрхvv нам нэртэй олон ах эгч, дvv надад бий. Хєрш айлыг маань Оросоо, Хужаагийнх гэдэг.

Тэдэнтэй тvнжин гайгvй ээ. Дутуу юмаа хааяа бие биенээсээ гуйгаад, худалдаад авчихна. Бvvр болохгvй бол хашааныхаа шороогоор сольчихно. Манай шороонд алт байдаг гээд л байгаа юм. Зарим ах нар маань нэг тийм алт хайдаг багаж гэдэг юм хєршєєс авчраад тоглоод байдаг болсон байналээ. Баахан шороо сэндийлж хаячихаад янзлах ч vгvй шvv. Залхуу гэдэг нь. Би дээрээ олон ах эгч, бас олон дvvтэй. Эгчийн хувцсыг ємсєж, дvvдээ шилжvvлэх нормтой. Хоёр идэхгvй хоосон хонохгvй. Том дарга аавтай мєртлєє юун сонин юм ярьдаг юм бэ гэж гайхаж байна уу. Аав ээж, том ах нар биднийг заримдаа бараг мартчихдаг юм. Аав ээж хоёр ажилдаа явахаараа аль гайгvй буудал, хоолны газраар хооллож, олон оронд аяладаг ч мань мэтийн нусан журыг хэзээ ч дагуулдаггvй.

Харин овоо гайгvй наймаа хийчихдэг ах эгч нар маань дагаад намирчихдаг юм. Юу хийж хэнтэй уулздагаа тэр бvр ярихгvй. Ярьлаа ч миний мэт нь ойлгох биш. Саяхан ХУ, АН хоёр ах маань нєгєє хэдэн нам нэртэй ах эгч дvv нарыг маань хооронд нь уралдуулж жvжиг тоглох гэж бєєн юм болов оо. Найруулагч мэргэжилтэй ах маань л дунд нь жаал бандганасан даа. Бид ч яахав холоос хараад л инээлдээд жаал шоолдог юм. Сvvлдээ жvжгээ кино болгоно гэж биднийг жаал бужигнуулж байгаад натурт гарахдаа байшингаа галдчихваа. Юун ... кино. Аймшгийн кино болоод хувирч байгаа юм чинь. Байраа шатаасан хэрэгт хоёр дvv маань буруутаад, аав уурандаа гараашид тэр хоёрыг цоожлоод мартчихсан. Бид нар яаж ч чадахгvй байгаа. Эсэргvvцээд аавдаа vг хэлбэл бороохойдуулна. Хоолгvй хононо. Ах эгч хоёр, бас хоёр хєєрхий дvvгээ єрєвдєєд чимээгvй л уйлцгаадаг. Гэхдээ нулимсгvй. Дуугvйгээр.

Хэрэв мэдэгдвэл бид ч тэдний араас марш. Аав ээж хоёрыг ирэхээр том ах зєрєєд явна. Бас олимп vзнэ. Яасан ч дуусдаггvй олимп байдаг юм. Айлын ах эгч нар тэндээс нь зєндєє л алт мєнгє vvрээд харьдаг сурагтай. Харин манай хашааны шороон дор зєндєє алт байдаг гэсэн.Тийм болохоор хаа холоос тийм юм чирч ирж тєвєг удаад яахав. Хажуу айлын ахад бид шорооноосоо єгвєл бидэнд чихэр єгдєг юм. Манай хашаа том юм чинь тэд хэзээ зєєж бардаг юм. Чихрээр шороо солиод байгаа юм аа. Мангар байх аа. Аав ээж хоёр хэзээ ирж бидэнд чихэр амсуулах юм бол оо. Ядаж байхад нєгєє бензиний vнэ єсчих юм. Тэр хоёр маань тэндээсээ ирж чаддаг л байгаа даа. Санаж байна шvv. Аав ээж хоёрыгоо.

Б.Товчхон
Дугаар 50 /51

Reprinted from: http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134933&catid=153

Vнэт зvйлгvй vхмэл ардчилал хэнд хэрэгтэй?


--------------------------------------------------------------------------------
Нийтэлсэн: 2008-09-06 10:59:39 , Мэдээний дугаар: #1134918

Ардчилал бол ард тvмний засаг, хvн тєрєлхтний эдvгээг хvртэл бодож олсон хамгийн боломжит сайн тогтолцоо юм гэхчлэнгийн сэцдийн мэргэн сургаалуудыг бид улиг болтол нуршин, гvн утгыг нь ухааралгvй єнгєцхєн бодлын мєчидхєн vзvvрт “нэгэн сайхан зvйл” болгон тунхагласаар даруй 18 жилийг vджээ. Гэтэл ард тvмэн тєрийнхєє эрхийг барих нь дан ганц бvх нийтээрээ сонгуульд оролцсоноор хангагддаггvй бєгєєд тvvнийг дагалдсан бусад vнэт зvйлсvvдийн зєв баримжаалал, тєлєвшил, хамгаалалт бvрдсэн нєхцєлд л дээрх сэцдийн сэтгэн сургасан агуулгад ойртож, зон олны чєлєєт, жаргалтай, амгалан амьдралын эх vндэс болдог гэдэг нь нэгэнт тодорхой. Эдгээр vнэт зvйлсэд хvний эрх, эрх чєлєє, тvvний баталгааг хангагч нийтийн хvсэл зориг болсон хуулийг дээдэлдэг эрх зvйт тєрийн байгуулал, эвлэлдэн нэгдэж, эрх ашгаа хамгаалсан иргэний нийгмийн байгуулал, хэвлэл, мэдээллийн чєлєєт байдал, тєрийн ил тод байдал зэрэг багтана.

Иймгvйсэн бол дэлхийн ардчилсан тvмнvvд Палестины Хамас бvлэглэлийг, Ираны тєрийг, тэр ч бvv хэл Хятадын коммунист тєрийг хvртэл ардчилсан тогтолцоо хэмээн хvлээн зєвшєєрєхєд хvрэх болно. Тэгэхээр гялалзсан болгон алт байж чаддаггvй шиг ардчилал болгон бас “жинхэнэ ардчилал” байж чаддаггvй юм байна.

Сvvлийн vеийн монголын тєрийн vйл ажиллагаа, нийгэмд болж єнгєрсєн vйл явц, ялангуяа 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн vйл явц ба тvvнтэй холбогдон vvссэн нєхцєл байдлыг ажиглахад эдгээр vнэт зvйлсvvд vгvйсгэгдэж, ардчилал нь нийтийн тархийг угаах гэсэн улс тєрчдийн vнэн тєрхєє далдлах хэрэгсэл, амны уншлага тєдий болсон нь илэрхий. Монгол улс Vндсэн хуулиараа тунхаглан, туйлийн зорилгоо болгон тэмцэж байгаа ардчиллаа нэгэнтээ олигархууд, дарангуйлагчдын “хуурамч ардчилал”-аар сольчихсон болох нь, коммунистуудад тэмцэж олсон эрх чєлєєгєє буцаагаад алдчихсан болох нь єдєр ирэх тусам тодорхой болж байна. 2008 оны УИХ-ын сонгууль нь эрх зvйт тєрийн маань vндэс тулгуур болсон Vндсэн хуулийг зєрчсєн хууль, тогтоомжид vндэслэн явагдсан бєгєєд vйл явцынхаа бvх vе шатандаа хууль тогтоомжийг ноцтойгоор зєрчсєн болох нь баримтуудаар нотлогдсоор байгаа боловч монголын улс тєрийн хvчнvvд, улс тєрчдийн хэлэлцэн мэтгэлцэж, хvчээ vзэж байгаа асуудлууд нь хэн нь тєрийн эрх мэдэлд хэдий хэмжээний нєлєєлєл олж авах вэ гэсэн сандал суудлын маргаан, тэр зорилгодоо хvрэх арга замын л тухай байгаад харамсаад барашгvй.

Єнгєрсєн 18 жилийн хугацаанд єчvvхэн хvн миний бие монголын тєр Vндсэн хуулиар тунхагласан туйлийн зорилгодоо хvрэх чиглэлд хичээн зvтгэж, энэ бэрхшээлтэй зам мєрд тохиолдох зайлшгvй саадыг тєлєвшсєн соёл, мэдлэг vгvйн улмаас даван гарах аргаа олж ядан байгаа хэмээн сэтгэж явсан нь тун ч том эндvvрэл байсныг болон ардчилсан, коммунист гэлтгvй арчаагvй аминч vзэлтнvvд, ашиг хонжоо хайгсад, монгол тvмний эрх чєлєєг эрээ цээргvй арилжигсад болохыг нь олон удаагийн vйлдлээр нь одоо тодорхой ойлголоо. Тиймээс энэ бодлоо монгол тvмэнтэйгээ хуваалцаж, эрх чєлєєнийхєє тєлєє хамтран тэмцэхийг уриалж, монголын тєрд, монголын нийгэмд ардчилал, эрх зvйт тєр гэсэн vнэт зvйлсийн, эрх чєлєєт амьдралын vнэ цэнийг мэдэрдэг сэхээтэн, тєрийн тvшээд хэрэв байдаг бол эдvгээгийн тєрийн эрхийг эзэгнэгч хулгайч, луйварчдаас нэрээ, оюунаа салгаж, єєрсдийнхєє болон vр хvvхдийнхээ эрх чєлєєт амьдралын тєлєє хvчээ нэгтгэн тэмцэхийг хvсэмжлэн гуйж байна.

Хаана байна тэр монголын гvн ухаантнууд, сэтгэгчид, яруу найрагчид, хєгжмийн зохиолчид, зураачид, нийгэм, тєрийн зvтгэлтнvvд, эрдэмтэд? Хаана байна монголын “Солженицынууд”?
Яагаад хvчирхийлэл, дарангуйлал тогтоогоод, эрдэнэт хvмvvний амь насыг бvрэлгэж, ар гэр, ах дvvсийг нь зовлонгийн далайд живvvлээд, vр хойчийн чинь эрх чєлєєг, улс гvрний чинь тусгаар тогтнолыг харийн гvрэнтэй найран зулгуйдаж арилжчихаад, тєрийг хямруулж, тvмнийг самууруулаад байхад эдvгээгийн бидний эрх чєлєєт амьдралын тєлєє золиос болж, цусаа урсгаж, амь эрсэдсэн олон мянган євгєдийн сvнсийг тарчлаан юунд та нар дуугvй сууцгаана вэ? Цагаа олж дуугарахгvй, халиран халгаж суусаар, “эрх булаагч эрх чєлєєний намаачдад” долдойтон зулгуйдсаар монгол тvмэн эрх чєлєєгvй болвол хожим харин та нараас, та нарын vр ачаас чинь монгол тvмэн тvvхэн ял асуух болно. Эс бєгєєс монголын оюун ухаан сєнєсєн юм уу? Улс даяараа арчаагvй авилгачид болцгоосон юм уу? Айгаад, хулчийгаад байгаа юм уу?

МАХН-ын “ахмад зєвлєгчид” єєрсдийнхєє залгамж халаа болсон авилгачиддаа сонгуулиас ємнє “Битгий луйвар хийгээрэй, сонгуулиа шударга явуулаарай” гэж зєвлєж байх нь яасан юм бэ? Сэг эргэсэн шувуу шиг тєрєє самарчихсан хойно нь ингэж алиалахын хэрэг юу байна?
МАХН ба тvvний дарга С.Баяр нь ОХУ-ын талыг баримтлагч, тэдний эрх ашгийг монголын тєрд тєлєєлєгч болох нь саяханы ОХУ-ын элчин сайдын яамны мэдэгдэлтэй холбогдсон vйл явцаас тодорхой боллоо. Эс бєгєєс ОХУ-ын тєрийн тєлєєлєгч монголчуудыг хагаралдуулахын тулд зориуд энэ мэдэгдлийг хийсэн vv? Магадгvй Ц.Элбэгдорж тэргvvтэн нь АНУ-ын ашиг сонирхлыг монголын тєрд тєлєєлдєг гэдэг нь ч ортой байх. Нєгєє тєлєєс “Азийн сан” гэгч АНУ-ын байгууллага МАХН-ын талд орж, илтэд будлиантай явагдсан сонгуулийг будлиангvй явагдсан хэмээн мэдэгдэж байгаа нь сонгуулийн ажиглалтыг хариуцлагагvй хийсэн гэхээсээ илvvтэйгээр америкчууд монголын газрын баялагаас хvртэж л байвал дэлхийн бусад орнуудад “ардчилал гэгчийгээ экспортолсон” тэргvvн туршлагынхаа дагуу дарангуйлагчидтай эвлэлдэн нэгдэхээс ч, монголын нийгэмд иргэний дайн зохион байгуулан vvсгэхээс ч буцахгvй болохынх нь тод жишээ болов уу. Н.Энхбаяр, Д.Лvндээжанцан, М.Энхсайхан, Р.Гончигдорж тэргvvтэй “Алтан гадас”, “Зvvн хойд азийн нийгэмлэг” мэтийн нам дамжсан бvлэглэлvvд нь Хятадын сонирхлыг ч монголын тєрд тєлєєлєгсєд байж магадгvй юм. Сонгуульд зардаг, энгийн ардын саналыг хууран мэхлэж, худалдан авахад, худалдагдахгvй бол хулгайн аргаар сонголтыг нь єєрчилєхєд хэрэглэдэг, сонгуулийн хороодыг худалдан авдаг сая сая долларын хєрєнгєє мэдээж тэднээсээ авдаг биз. Гэвч та минь ээ, монголын ашиг сонирхол гэж аль ч улсын ашиг сонирхолоос хараат бус, амин чухал тэр ашиг сонирхлыг тэгээд хэн тєлєєлєєд байна вэ? Бидэнд хэний ч талын бус гагцхvv монгол тvмний тєлєє зvтгэх тєрийн тvшээд хэрэгтэй байна шvv дээ. Хаана байна тэд?

Энэ оны 7 сарын 1-ний vйл явдал бол нийгэмд олон жилийн турш авилгач тєр, арчаагvй улс тєрчдийн балаг, нийгмийн баялгийн шударга бус хуваарилалтын улмаас vvссэн ажилгvйдэл, ядуурал, баян хоосны хэт ялгарал, авилгач дээдсийн дээрэнгvйлэл, ядарсан олны дунд хуримтлагдсан асар их бухимдлын тэсрэлт, ард тvмний сонголтыг илтэд луйвардсаны vр дагавар байсан гэдэгтэй хэн ч маргахгvй байхаа. Энэ мэтчилэнгийн тэмцэл нийгмийн уг шалтгаан нь арилаагvй, шударга ёс, эрх зvйт тєр тогтоогvй цагт цаашид улам л эрчимжиж, магадгvй иргэний дайны хэмжээнд ч хvрч мэднэ. Тэр цагт одоогийн авилгач дээдэс та нар хулгайлсан хєрєнгє, мєнгє чинь ямар ч хэрэгцээгvй болохыг, тэр ч бvv хэл vр хойчийн чинь хувь заяанд аранга болохыг ойлгож, толгойгоо шаах болно. Одоо энэ vймээний vеэр буудуулан амь vрэгдэгсэд, шархдагсад, тахир дутуу бологсод гээд тєрийн хvчирхийллийн хохирогчид, тэдний ар гэр, ойр дотныхны гомдол хорсол хэзээ ч тасрахгvйгээр буцлаж байгаа. Тэр гомдол, хорсол нь хэдийд, хаана, ямар “бємбєг” болон тэсрэхийг одоогоор хэн ч тєсєєлєхгvй, тааварлахгvй байна. Магадгvй зориуд ийм дайсагнасан байдал vvсгэх, иргэний дайнд хvргэж, дарангуйлагчтай болгож, байгалийн баялагийг нь сорох гэсэн харийнхны гар хєл бологсдын явуулга ч байж болно.

Хэрэв монголын тєр ийм харийнхны гар хєл бологсдоор дvvрчихээгvй юм бол одоо даруй зєрчил тэмцлийг намжаах, шударга ёсыг тогтооход чиглэсэн алхамыг хийж, монгол тvмний тєлєє гэдгээ харуулах ёстой. Хоёр тал муудалцан тэмцэлдэхэд нэг нь заавал дийлж, дийлэгдсэн нь гомдол, хорсолтой vлдэх нь ойлгомжтой. Ийм нєхцєлд хэрэв vнэн сэтгэлээсээ эвлэрлийг хvсэж байгаа бол ялсан тал нь буулт хийж, харилцаагаа зєєллєх алхамыг эхлэн хийх ёстой байдаг. Энэ нь хvчтэний жинхэнэ хvчтэйг харуулах шалгуур нь болдог. Тиймээс эрхэм Ерєнхий сайд С.Баяр та болон танай МАХН vнэхээр vндэсний эвлэрлийг хvсэж байгаа бол даруй эхний буулт, зєєлрvvлэх алхамуудыг хийх цаг ерєнхийдєє оройтож байгааг анхааруулая. Тэгэхдээ мэдээж хэрэг эвлэрэлтэй, эвлэрэлгvй нэг тал болчихоод шинээр гарч ирсэн иргэний хєдєлгєєнvvдийг дарахын тулд худлаа жvжиглэж байгаа “тvрийвчний амраг” АН-тайгаа хийх “наймааны” чинь тухай бус монголын нийгмийн, vндэсний эвлэрлийн тухай ярьж буйг минь ялгаж ойлгоорой. Тэгэхгvй бол тун ч удахгvй зэвсэглэсэн тэмцэл єрнєж болзошгvй. Иймээс:

1. Аливаа улс тєрийн тэмцэл, жагсаал цуглааныг зохион байгуулагчдад уг жагсаал цуглаанд оролцогчдын гэмт vйлдлийг тохоон, ял халдаан хэрэглэж байгаа “тэнэглэлээ” яаралтай зогсоож, ИХНамын дарга, дэд дарга нарыг ялаас чєлєєлєх учиртай. Тэд хэдийгээр жагсаал цуглааныг зохион байгуулсан байлаа ч тэдэнд МАХН-ын ємч хєрєнгє, бусдын амь нас, эрvvл мэндийг жагсаалд оролцогчид болон тэдэн дунд хутгалдсан “тагнуулууд”, гэмт хэрэгтнvvдээс хамгаалах vvрэг ч, эрх мэдэл ч, хvч чадал ч байхгvй. Харин монголын тєрд, Засгийн газарт бол ийм vvрэг нь, эрх мэдэл нь Vндсэн хуулиар олгогдсон, хvч чадал нь болох цагдаа, хvчний байгууллага нь бидний татвараар хєлс нь тєлєгдсєн бэлэн байдалд байгаа. Тиймээс Засгийн газар энэ бvх эмх замбараагvй байдлын хариуцлагыг иргэдийнхээ эрх, эрх чєлєєг хамгаалж чадаагvйнхээ хувьд хvлээх ёстой.

Иргэний хєдєлгєєний удирдагчид єєрсдєє чулуу шидэж цонх хагалсан, хvний амь нас бvрэлгэхийг санаархсан vйлдлийг биечлэн vйлдээгvй, тvvнийг нь нотлох баримтгvй л бол тэднийг даруй суллах ёстой. Харин уг vймээний vеэр аливаа гэмт vйлдэл vйлдэгсдэд ногдох хариуцлагыг нь хvлээлгэх, шаардлагатай тохиолдолд тэдэнд улс тєрийн эрх чєлєєний хамгаалалтын хvрээнд тєрийн єршєєл vзvvлэх тухай асуудал тусдаа яригдаж болох юм.
Та бvхний энэ хоёр хvнд тулгаж буй ял чинь ямар ч vндэслэлгvй гэдгийг та бvхэн мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Гагцхvv хvчний байгууллагыг ашиглан зохиомол ял тулгаж, тэр хугацаандаа олон тvмэнд иргэний хєдєлгєєнvvд, тэднээс vvсэлтэй улс тєрийн намуудын нэр хvндийг унагах гэсэн оролдлого шvv дээ. Гэвч та бvхэнд дахин дахин сануулахад монголын ард тvмэн билгийн нvдтэй тул энэ бvх жvжиглэлийг чинь ойлгохын цаагуур ойлгож байгаа бєгєєд та бvхний хєлсний сэтгvvлчид, хvчнийхэнд тєлсєн, амласан хєрєнгє чинь дэмий зарлага шvv.

2. Сонгууль бvхэлдээ хууль зєрчсєн, будлиантай болсныг Ерєнхийлєгч, СЕХ, улс тєрийн намууд, нэр дэвшигчид, сонгогчид бvгд хvлээн зєвшєєрч, хэлж тэмцэж байна. Би ч бас сонгуульд ажиглагчаар оролцсоны хувьд чухам ямархуу улс тєр, эрх зvйн мэдлэг чадвартай хvмvvс тойргийн хороонд ажилласан, сонгуулийн хууль тогтоомжийг хэрхэн зєрчсєн, ямар аргаар сонгуулийг луйвардсаныг нvдээр харж, биечлэн тэмцсэн тул єєрийн vзсэн хэмжээндээ мэдэж байна.
Гэтэл та бvхэн ард тvмний хийсэн сонголтыг хууль зєрчин “луйвардсан” булхайгаа арилгахын оронд хоёр “том” намын зєвшилцєл, толхилцол гэсэн нэрээр уг булхайгаа єнгєлєн далдлаж, асуудлын гол нь ерєєсєє ч сонгууль хууль бус болсондоо, ард тvмний сонголтыг луйвардан єєрчилсєндєє бус, СЕХ ба тvvний даргын гаргасан процессын жижиг алдаа, єдєєн хатгасан vг энэ тэрхэнээс болж буй мэт сэтгэгдлийг олон тvмэнд тєрvvлж, гол асуудлаас олон тvмний анхаарлыг холдуулах, энэ хугацаагаа ашиглан сонгуулийн vеэр хийсэн хамаг булхай луйвар, ул мєрєє баллах, сандал суудлын арилжаа наймаагаа явуулахыг оролдож байгаа нь ой гутам. Энэ завсарт чинь саналаа луйвардуулсан сонгогчдийн болон танай хоёр нам ба тэртэй тэргvй санал хуваах зорилготой “дагуул” намуудаас чинь бусад ардчилсан vзэлтэй нам, улс тєрийн хvчний эрх ашиг, хvсэл зориг vрэгдэн гээгдэж байна. Хамгийн аюултай нь монголын ард тvмний “жинхэнэ сонголт” хоёр “том” гэгдэх намуудын наймаанд vрэгдэн алга болж байна. Ингээд монголын балчир ардчилал булшлагдаж, монголд ардчилалгvй, эрх чєлєєгvй, эрх зvйт тєргvй харанхуй vе эхлэж байна. Vvнийг бид хvссэн гэж vv?
СЕХ-ны даргаар томилогдсон энэ этгээдийг миний бие энэ оны 3-р сард харамсалтай нь сонинд хэвлvvлж чадалгvй зєвхєн интернэтэд (http://www.politics.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=87&Itemid=76 ) нийтлvvлсэн “Хэлгvй Каролиа хэлд орсны гай” хэмээх нийтлэлдээ мэдлэг, чадварын хувьд энэ албан тушаалд тохирохгvй хvн гэдгийг нь тvvний єєрийнх нь гаргасан алдаануудад vндэслэн тал бvрээс нь нотлоод, огцруулах хэрэгтэй гэдгийг УИХ-ын даргад хандан бичиж байлаа. СЕХ-ны даргын албан тушаалд єєрхvний нэрийг дэвшvvлээд, Б.Баттулгыг СЕХ-ны гишvvнээс огцруулах бус харин жирийн гишvvн болгох боломж болоод эрх нь УИХ ба тvvний даргад байгаа гэж vзэж байна. (Сонгуулийн тєв байгууллагын тухай хуулийн 4.3. заалт.) Гэтэл тэр vед тvvнийг зайлуулаагvйнхээ хорыг монголын тєр одоо амсаж байна. Монголын тєр хэн нэг эргvv албан тушаалтны гарт vрэгдэж сvйрэх нь МАХН-ынханд л лав хамаагvй бололтой. СЕХ-ны гишvvдийг сонгуулийн булхай луйвраа хийлгэж аваад зохих урамшууллыг нь єгєєд явуулдаг аргад МАХН гаршжээ. Намдаа ийм “гавъяа” байгуулж єгсєн заримыгаа бvр УИХ-ын гишvvний суудлаар шагнасан. Одоо МАХН энэ нєхєртэйгээ зууралдсаар байгаад нэг мєсєн орон нутгийн сонгуулийн луйвраа хийлгэж аваад “золиосонд” нь, vнэндээ бол “гавъяаных нь амралтад” гаргах бодолтой байх шиг байна.
Энэ бузар бодлоо, булхайтай улс тєрєє зогсоож, СЕХ-г бvрэн бvрэлдэхvvнээр нь єєрчилж, улс тєрийн хvчнvvд, иргэний нийгмийн тэгш тєлєєлєлтэйгєєр яаралтай байгуулах хэрэгтэй. Тэгэж байж vндэсний эвлэрэл vvснэ.

3. Сонгуулийг АН, МАХН хоёр хэлэлцэн тохирч байгаад єєр єєрсдийн чадах хэрээр луйвардсан. Єєрєєр хэлбэл “хоёр намын тохироо” гэгчээрээ харилцан тохирч байгаад сонгуулийн хууль тогтоомжийг зєрчиж, сонгогчдын сонголтыг єєрчилсєн. Учир нь тvрийвч нэгтэй боловч олон нийтийг хуурахын тулд хоёр єєр нам болон жvжиглэгч олигархуудад иргэний хєдєлгєєнийх хэмээн нэршсэн шинэ ардчилсан улс тєрийн хvчнvvд тархин дээр нь цахиур хагалах єрсєлдєгч болох нь улам бvр тодорхой болсоор байсан. МАХН ба АН аль 2004 оны сонгуулийн дараагаас л манай “хоёр том нам”, монголд хоёр том намын систем л тохиромжтой хэмээн сурталчилж эхэлсэн. Сонгуулийн хуулийг єєрчлєх болоход Ц.Элбэгдорж ба тvvний намынхан энэ бодлоо хэрэгжvvлэхийн тулд сонгуулийн хувь тэнцvvлсэн тогтолцооноос татгалзахдаа ямар ч тохирооноос хэзээ ч буцахад бэлэн “хулхи” улс тєрийн хvчин болох МАХН-тай харьцаж буйгаа, урьд ємнє удаа дараа хулхидуулж байсныгаа мартсанаас болоод энэ удаагийн сонгуулиар олонхи болох бодит боломжоо єєрсдєєсєє хулгайлчихсан. Мєн тvнш нь сонгуулийн vеэр лидерvvдээ тойргууд дээр нэг нэг “сул морьд” хєтлvvлэн зєрєлдvvлэн хуваарилах, иргэний хєдєлгєєнийхнийг нухчин дарахад хамтран ажиллах зэрэг тохироонуудаа баримтлана гэж ихэд итгэсэн байх.

Гэтэл хамаг юм эсрэгээр эргэж, єнєєх “итгэлт тvнш” нь єєрийн мэдлийн СЕХ, ИБМУТ-тєйгєє хамтраад сонгуулийн хууль, тогтоомжийг зєрчин “царцааны нvvдэл” гэгчийг жинхэнэ зохион байгуулж, булхайгаа хэтрvvлчих нь тэр. Ингээд хийсэн тохирооныхоо хvрээнд єрсєлдєхєд иргэний хєдєлгєєнийхєн дарагдаж, нэр хvнд нь навс унасан тvнш нь сєрєг хvчин болж, єєрсдєє олонхи болно хэмээн тооцоолсон Элбэгээ ба тvvний нєхдийн тєлєвлєгєє нурж, хор шар, хэрvvл тэмцэл эхлэх нь тэр. Vvгээрээ єєрсдийгєє “хоёр том” гэгч намууд эрх мэдэлд хvрч, идэж ашиглахын тулд ёс суртахуун, хууль ёс, эрх зvйт тєр, ардчилал зэргийг ямар ч vнэ цэнэгvй зvйл гэж vздэгээ, монголын ард тvмэн тэднээс бидний эрх чєлєєт, амгалан сайхан амьдралын тєлєє юухан ч хийнэ гэж найдахын хэрэггvй гэдгийг тодорхой харууллаа.
Дэлгэрэнгvй ба хураангуй зєвшилцєл л гэнэ, гарын vсгээ зурсангvй л гэнэ. Энэ бvхэн чинь та нарын тэртээ нэгэнтээ байгуулаад хэргээ болохоор хєсєр хаясан “Их эвслийн гэрээ” гэдэг шиг чинь ямар ч эрх зvйн vр дагавар vvсгэхгvй, хэн ч цаашид даган баримтлахгvй цэвэр улс тєрийн жvжиглэл, цаг нєгцєєж, наймаагаа тохирох, сонгуулийн булхайнхаа ул мєрийг баллах, олон тvмнийг залхаах оролдлогоос єєр юу ч биш шvv дээ. Танай хоёр нам монголын ард тvмнийг бvхэлд нь тєлєєлєхгvй. Vндэсний эвлэрэл гэдэг бол танай хоёр намын тохиролцоо бус харин тvvнийг чинь багтаасан хамаагvй єргєн хvрээтэй асуудал гэдгийг ойлгоорой. Хамгийн гол нь танай хоёр намаас ардчилсан нийгмийн vнэт зvйлсvvдийг, єєрсдийн vйлдсэн алдаа дутагдлаа хvлээн зєвшєєрч, зохих хариуцлагаа хvлээх нь хамгаас чухал байна.

4. Сонгуулийн vеэр гарсан vндсэн зєрчлvvд бол СЕХ ИБМУТ-єєс ирvvлсэн сонгогчдын нэрсийн жагсаалтыг шалгаад “эцэслэн” гаргасан нэрсийн жагсаалт нэгэнт байсаар атал “царцаануудынхаа” саналыг давхардуулан авахын тулд “нэмэлт нэрсийн хавтгай жагсаалт” гэгчийг гаргаж, нэгэнт сонгуулийн хэсгийн хороодод саналын хуудас ирчихсэнээс хойш хууль зєрчин тухайн хэсэгт бvртгэлгvй сонгогчдыг иргэний vнэмлэхийг нь vндэслэн саналыг нь єгvvлсэн явдал юм. Vvнийгээ СЕХ-ны дарга Б.Баттулга нь сонгуулийн єдєр улам лавшруулан, СЕХ нь хамтаараа шийдвэр гаргах бvрэн эрхтэй байгууллага атал эрх мэдлээ хэтрvvлэн бие дааж “иргэний vнэмлэх дээрээ хуурамч хаягийн бvртгэлийн наалт хийлгэсэн єєрсдийн сонгогчид”-ыг давхардуулан санал єгєх боломжийг бvрдvvлэхийн тулд сонгуулийн хэсгийн хороодод зааварчилсан албан бичиг явуулсан явдал нь эрvvгийн гэмт хэргийн шинжтэй байгаа юм. Энэ дагуу нь ч зарим сонгуулийн тойргууд дээр 11900 гаруй сонгогчид нэмэгдэж саналаа єгсєн баримт гарсан.
Єєр нэг хэвлэл мэдээллээр яригдахгvй байгаа ноцтой асуудал бол Монгол улс иргэний бvртгэлийнхээ, сонгогчдынхоо бvх мэдээллийг тєрийн тусгай алба болох ТТГ-ын эсэргvvцэл, болгоомжлолийг vл хайхран интернэтэд байрлуулсан явдал юм. Сонгогчдын тухай энэхvv мэдээлэл бол миний бодлоор интернэтийг хяналтдаа байлгадаг АНУ-ын ТТГ-ын гарт бол найдвартай орсон байх магадлалтай бєгєєд цаашлаад манай хоёр хєршийн тусгай албадуудын гарт амархан орчихсон байх боломжтой юм. Тэр ч байтугай захын нэг “хакер” хvvхдvvдийн гарт ч орчихсон байж магад. СЕХ-ны энэ vйлдэл бол сонгуулийн ємнєх олон нийтийн тархийг угаах гэсэн жvжиглэл байснаас бус, хууль хэрэгжvvлэх чармайлт биш. Хэрэв хєрш тусгай албадын гарт орсон бол тэд манай иргэний vнэмлэхийг хэд л бол хэдэн мянгаар нь хэвлэх чадвартай. Тиймээс хэчнээн ч “Дашдондогийн Vvрцайх”, хэдэн ч сонгуулийн хэсэгт санал єгсєн байж болно шvv дээ. Vvнийг мэдэх ямар ч боломж байгаагvй. Хэн улс даяар тарчихсан сонгуулийн хэсгvvд дээрх нэрсийн жагсаалт нэртэй далбагар цааснуудыг эргvvлээд, хvн бvрээр шvvгээд сууж байхав. Мэдээллийн технологи єндєр хєгжчихсєн 21-р зууны монголын тєр vнэхээр ичмээр байгаа шvv. Ийм байдлаар харь улсын сонирхлыг тєлєєлєгчид сонгуульд ялаад гараад ирсэн байхыг vгvйсгэх газаргvй.

Тvvнчлэн тухайлбал миний ажиглагчаар ажилласан Баянгол дvvргийн 1-р хэсгийн хороон дээр сонгогчдын нэрсийн жагсаалтыг хоёр хувь vйлдээд, нэгийг нь тємєр шvvгээндээ цоожлоод, зєвхєн єєрсдийнхєє бvртгэл тэмдэглэл хєтлєж байгаа нэрсийн жагсаалтаа л нийтэд танилцуулна гэсэн хууль зєрчсєн vйл ажиллагаа явагдсан. Яаж хvн ажил хийж байхад хэн нэг сонгогч нэрийн жагсаалтад ямар нэг булхай байна уу гээд эргvvлээд сууж байх билээ. Ар арын сонгогчид хvртэл бухимдаад барьж иднэ биз дээ, тэр хvнийг чинь. Ажиглагчдын ажиглах боломжийг хязгаарлах оролдлого, цаг хожихын тулд СЕХ-ноос гаргасан зааварчилгыг зєрчиж саналын хуудсыг хоёр хуваан тоолсон, санал тоолж дууссаны дараа сонгуулийн баримт бичиг болох нэрсийн жагсаалтыг битvvмжлэлгvйгээр машинд ачсан, ажиглагчдад санал тооллогын тэмдэглэлийг уншиж, тарааж єгсний дараа биднийг санал авах байрнаас гаргах хvртэл саналын хуудсуудыг битvvмжлээгvй байсан гэх мэт олон олон жижиг зєрчлvvд байсан ч энэ нь “нэмэлт хавтгай” гэгч “царцаануудын нэрсийн жагсаалт”, одоо илэрээд байгаа асар олон сонгуулийн хууль тогтоомжийн ноцтой зєрчлvvдийн дэргэд харьцангуй “жижиг” зєрчил, маргаан шийдвэрлэгч байгууллагууд нь ажлынхаа ачааллыг дийлэхээ байчихсан, бvх нийтээрээ хууль зєрчиж байгаа vед “хэн ч тоохооргvй зvйл” байсан нь тун ч харамсалтай. Ингээд “хууль дээдлэх нь тєрийн vйл ажиллагааны vндсэн зарчим мєн” гэсэн Vндсэн хуулин дахь эрх зvйт тєрийн зарчим хэмээх vнэт зvйл дахин vгvйсгэгдэж байна. “Бvгдээрээ зєрчвєл буруугvй” гэдэг шинэ зvйр vг энэ сонгуулийн vед нийгмийн оюун санаанд суурьших шиг боллоо.

Дээрх зєрчил бол сонгуулийн дvнд нєлєєлєхvйц ноцтой зєрчил юм. Тэгэхээр одоо энэ зєрчлийг арилгах ажлыг худлаа хэрэлдэж суухын оронд яаралтай эхлvvлж, СЕХ-ны нарийн бичгийн дарга Баярсайханы хэлснээр бvх нэрсийн хатгайд санал єгсєн хэмээн бичигдсэн сонгогчдын мэдээллvvдийг цахим хэлбэрт оруулаад, хичнээн сонгогч хаана, хэдэн удаа давхардуулан санал єгсєн байна вэ гэдгийг тогтоож, тэр нь тухайн тойргийн сонгуулийн дvнд нєлєєлєхvйц ноцтой хэмжээнд байвал дахин санал хураалт явуулах, нийт улсын хэмжээнд сонгуулийн дvнд нєлєєлєхvйц байвал энэ сонгогдсон УИХ-ыг тарааж, улс даяар орон нутгийн сонгуультай хамтад нь энэ намартаа багтаан УИХ-ын сонгуулийг дахин явуулах боломж байна. Магадгvй ингээд шалгаад, давхардлыг нь арилгаад ирэхээр нєгєє санал єгсєн 76 хувийн сонгогчид нь vнэндээ сонгууль хvчинтэйд тооцогдох 50 хувьдаа ч хvрэхгvй байж болно шvv дээ. Нєгєє талаас монголын “шудрага” хуульчид, улс тєрчид СЕХ-ны даргын эрх мэдлээ хэтрvvлсэн vйлдлийг хуулийн байгууллагуудаар шалгуулж, дээр дурдсан “нэмэлт хавтгай” гэгч зєрчлийг Захиргааны шvvхээр шийдvvлэх арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна. Засгийн газрын зvгээс цаашид иргэний бvртгэлийн эрх зvйгээ боловсронгуй болгож, ядаж хэдэн иргэнтэй, тэдгээр нь хаана яваагаа мэддэг болох талаар эрчимтэй ажиллах шаардлагатай байна. Хvсвэл ч уг нь ядах юмгvй л ажил даа.

5. Монголын ард тvмний сонголтыг хууль бусаар “хулгайлсан” энэ бvх явдлыг УИХ-ын даргаас эхлээд бvгд сонгууль хэвийн явагдаж єнгєрсєн, сонголтыг хvлээн зєвшєєрєх хэрэгтэй гэх мэтчилэн гэм хоргvй зvйл болгохыг оролдож байна. Гэтэл энэ бvх зєрчил тэмцэл чинь ард тvмний хийсэн сонголтыг хvлээн зєвшєєрєхгvй байгаа бус харин уг “жинхэнэ” сонголтыг нь луйвардчихсан явдлыг л хvлээн зєвшєєрєхгvй эсэргvvцээд байгаа хэрэг шvv дээ. Сонин хэвлэлvvд хvртэл бvхнийг хэвийн зvйл болгохыг, єєр єєрсдийн эздийн болон хєлс тєлєгчдийнхєє эрх ашгийг хамгаалахыг оролдох нь эмгэнэлтэй. Хэвлэлийн эрх, эрх чєлєє баталгаатай хангагдсан байх, чєлєєт хэвлэлтэй байх нь эрх зvйт тєртэй ардчилсан нийгмийн байгууллын нэг амин чухал нєхцєл нь билээ. Харамсалтай нь энэ vнэт зvйл бас л хєсєр хаягдаж, эд мєнгє, эрх мэдлийн донд идэгдэж дуусчээ. Овоо тєвийг сахисан гэж боддог байсан “Єнєєдєр” сонин, 25-р суваг, єнєєх зєвхєн ард тvмний, монголын тєлєє зvтгэнэ гээд байсан З.Алтай нар нь бvгд vнэн дvр тєрхєє харуулж, С.Баярын халаасанд явдгаа нотолсонд харамсаж байна. 7 сарын 1-ний єдрийн явдлын дараагаар хvvхдийн хvмvvжил доройтсоноос болж ийм юм боллоо хэмээн сурталдаж байсан нь vнэндээ ичсэндээ хvн алчихаад, тvмний хараанаас бултах гэж ядаж байгаа эрх баригчдын хєєрхийлєлтэй дvр зураг байлаа. Эдvгээг хvртэл хєдєєгийнхєн нь эрх чєлєєгvй байж vзээгvй тул, социализмийн vеийн хотынхон нь эрх чєлєєтэй байж vзээгvй тул юуны тєлєє тэмцэх хэрэгтэйгээ ойлгохгvй явсаар ирсэн. Одоо бол монголын ард тvмэн эрх чєлєєний амтыг нэгэнтээ мэдэрчээ.Эрх, эрх чєлєєнийхєє, ирээдvйн сайн сайхан амьдралынхаа тєлєє єєр аргагvйд хvрвэл чулуу бариад ч гэсэн босоход бэлэн эрх чєлєєний мэдрэмжтэй vеийнхэн єсєж бойжиж байгааг та нар ухаарах хэрэгтэй. Ард тvмэнд эрх, эрх чєлєєнийхєє тєлєє босон тэмцэх эрх нь хуулиар олгогдсон байдаг юм. Одоо дарангуйллаар, Буддын шашнаар, алив vзэл суртлаар монгол тvмнийг дуугvй томоотой байлгах боломжгvй болсон. 7 сарын 1-ний явдал бол 300 жилийн харийн дарангуйлал, буддын шашны болон коммунизмийн vзэл суртлын “угаалганы” дараа монгол тvмний цусанд нь эрх чєлєєний тод мэдрэмж, тvvний тєлєєх эр зориг, тэмцэгч чанар нь хэвээр хадгалагдсаар байгааг харуулсан. “Тэнэгтэхээ” хvрвэл эцсээ хvртэл нvсэр “тэнэгтэж” магадгvй халуун цустай ард тvмэн шvv монголчууд. Тиймээс эрх баригчид хийсэн хэргээ хvлээж, ард тvмнээсээ уучлалаа гуйж, єєрсдєєсєє эхлээд холбогдох албан тушаалтнууддаа зохих хариуцлагыг нь хvлээлгэж, сонгуулийн vеэр хийсэн булхайныхаа vр дагаварыг даруй арилгах хэрэгтэй. Єєрсдийн мэдлийн сонин хэвлэлээрээ олон тvмний “тархийг угаахыг”, эрээ цээргvйгээр илтэд нэг талыг барьсан мэдээллээр бємбєгдєж, “тэнэг” хэмээн доромжилохоо зогсооцгоо.

6. Сонгуулийн дараагаар сонгуультай холбогдсон маргаан сонгуулиас сонгуульд ихсэж байгаа нь нэг талаас сонгуулийн хууль тогтоомж боловсронгуй нарийн болж, манай сонгогчид сонгуульд сайн суралцаж, хяналт тавьдаг, маргалддаг, заргалддаг болж байгааг илтгэж байна. Гэвч нєгєє талаас сvvлийн хоёр УИХ-ын сонгуулийн дараах “гацаанууд” нь сонгуулийн хууль тогтоомжийг даруйхан илvv боловсронгуй, тогтолцооний хэмжээнд саадгvй, хийдэлгvй ажилладаг болгох, сонгуулийн хуулийг хэрэглэдэг, хэрэгжvvлдэг тєрийн байгууллагуудын албан хаагчдийн мэдлэг чадвар, ёс зvйг дээшлvvлэх, улс тєрийн намууд, улс тєрчдийг vнэт зvйлсээ хvндэлдэг, хамгаалдаг ухамсартай болгох зэрэг шаардлагыг бас харуулж байна.
Тухайлбал АН-аас сонгогдсон гишvvд СЕХ-ноос тогтоол гаргатал чуулгандаа орохгvй гэх ба СЕХ нь тогтоол гаргахгvй хэмээн хоёр тийш харж суусаар их удлаа. СЕХ-ны ингэж гvрийх нь шийдвэрээ тогтоолын хэлбэрээр гаргахгvй суугаад байвал хийсэн булхай луйвар нь VХЦэцэд очихгvй байх боломжтой хэмээн мунхаглаж байгаатай нь холбоотой. Гэтэл тэд аль 7 сарын 10-ны єдєр хуралдаад тойргийн хороодоос ирсэн сонгуулийн дvнгvvд болон маргаан шийдвэрлэсэн шийдвэрvvдийг нь хvлээн зєвшєєрєх vv, vгvй юу, сонгуулийн дvнгvvдийг нэгтгэн Ерєнхийлєгчид єргєн барих уу, vгvй юу гэдгийг хэлэлцээд, шийдвэрлэж байгаа чинь єєрєє шийдвэр. Шийдвэрээ тогтоол болгон хэлбэржvvлсэн vv vгvй юу, ямар хэлбэртэй байна гэдэг нь чухал биш. Тэр хуралдааных нь тэмдэглэлийг vндэслээд СЕХ-ны шийдвэр Vндсэн хуульд нийцсэн эсэх талаарх маргаан vvсгvvлэхээр VХЦ-д хандах хаалга нээлттэй байна.

7. Монголын ардчилал, эрх зvйт тєрийн сvvлчийн найдвар бол одоо Vндсэн хуулийн цэц болоод байна. Гэтэл VХЦ маань сонгуультай холбогдсон олон олон маргааныг хянан хэлэлцэхгvй, иргэдийн єргєдєл мэдээллийг хvлээж авсан хэрнээ хуулийн хугацаа єнгєрчихєєд байхад хэрэг vvсгэсэн тухай хариу єгєхгvй гацааж байгаа тухай хэвлэлээс уншаад харамсаж сууна. Миний бие хvртэл 2008 оны 7-р сарын 14-ний єдєр УИХ-ын 2007.12. 27-ны єдрийн “Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тойрог байгуулах, мандат хуваарилах тухай” 98 дугаар тогтоол нь хvн бvр хууль шvvхийн ємнє тэгш эрхтэй байх болон хэнийг ч ялгаварлан гадуурхаж болохгvй гэсэн VХ-ийн суурь зарчмыг зєрчиж, сонгуулийн тойргуудад ногдох мандатын тоог ялгавартайгаар тогтоосон нь ардчилсан сонгуулийн суурь зарчим болох сонгох эрхийн тэгш байдлыг алдагдуулсан гэсэн vнэдэслэлээр хандсан юм. (Єргєдлєє энэхvv нийтлэлдээ хавсаргав. Д.V.) VХЦ-ийн тухай хуулийн 9-р зvйлийн 4 дэх хэсэгт Цэцийн гишvvн иргэдийн єргєдєл, мэдээллийг 14 хоногийн дотор хянаж, VХ-ийг зєрсєн тухай маргаан биш буюу Цэцэд харъяалагдахгvй байвал єргєдєл, мэдээлэл гаргагчид тодорхой vндэслэл бvхий хариу єгнє гэж заасан. Бидний єргєдлийг хvлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор ямар нэг хариу єгєєгvй учир бидний єргєдлийн дагуу хэрэг vvсгэсэн бєгєєд vvсгэсэн тухайгаа бол заавал мэдэгдэх шаардлагагvй байдаг юм байна гэж ойлгож байгаа. Хэрэв VХЦ бидний єгсєн єргєдлєєр одоо болтол хэрэг vvсгээгvй байвал VХ болон VХЦ-ийн тухай хуулийн дээрх заалтыг зєрчсєн vйлдэл болно. Харин Цэцийн дарга Цэцийн хэн нэг гишvvнд одоо болтол бидний єргєдлийг хуваарилаагvй, VХЦМХША-ны тухай хуулийн 21-р зvйлийн 1 дэх хэсэгт тодорхой хугацаа заагаагvй гэсэн vндэслэлээр хуучны нам, улс тєрч найзууддаа цаг хожих боломж олгох, VХ зєрчсєн хууль тогтоомжид vндэслэн явагдсан сонгуулийг хvчингvй болгож болзошгvй Цэцийн шийдвэрийг биелvvлэх боломжгvй болгох зорилготойгоор хуулиар єєрт нь vvрэг болгосон энэхvv тодорхой заалтыг биелvvлээгvй байх тохиолдолд тэрээр VХ болон бусад хуулийг зєрчсєн болж хувирна. Тиймээс бид одоо Цэцийн гишvvдийн сэцэн ухаан, Цэцээс монголын балчир ардчилал, эрх зvйт тєрийг аврах чиглэлд єєрийн VХ-ийг тодруулан тайлбарлагч, эрхийг хєгжvvлэгчийнхээ болон тєрийн эрх мэдлvvдийн хооронд, нийгмийн улс тєрийн харилцаан дахь тэнцвэржvvлэгчийнхээ vvргийг ухамсарлан сонгуулийн хууль тогтоомжтой холбогдсон маргаануудыг онцгойлон vзэж, шуурхайлан шийдэж, огцорсон улс тєрчдийн цуглуулга бус харин жинхэнэ монголын сэцэдийн цуглуулга гэдгээ харуулна хэмээн найдаж байна. Монгол тvмэн, монголын ардчилал та бvхнийг аврал эрсэн нvдээр ширтэж сууна.
Улс тєрчдийн “гацаа” хэмээн нэрлээд байгаа єнєєгийн бvх vйлдэлvvд нь тэдний єєрсдийнх нь сэтгэлгээний гацаа болохоос, монголын тєрийн болон хууль тогтоомжийн гарцгvй байдал огтхон ч бус. VХ-нд энэ бvх гарц нь тодорхой хуульчлагдчихсан байгаа шvv дээ. Ганцхан VХ-иа зєв ойлгон хэлбэрэлтгvй сахиж, vvнийг хvсэхгvй, зєрчєєд байгаа vйлдлvvдийг нь Цэцээс шуурхай тогтоогоод, зохих хариуцлагыг нь хvлээлгээд цааш явах хэрэгтэй байна.

8. Эцэст нь монгол тvмэндээ хандан хэлэхэд их завшаанаар олдсон эрх зvйт, ардчилсан парламентат ёсны тєрийн байгууллаа, эрх, эрх чєлєєгєє, иргэний нийгмийн байгууллаа сонор соргогоор хамгаалан, тэмцэж, авилгач, урваач улс тєрчдийг дураар авирлуулахгуй, дарангуйлал тогтоолгохгvй байхын тєлєє дуу хоолойгоо, хvч боломжоо нэгтгэх цаг нэгэнт ирээд байна шvv.

Жич: Энэ єгvvллийг бичиж байх vед гавъяат хуульч Б.Чимид гуай vзэл бодлоо хэвлэл мэдээллээр илэрхийлж, улс тєрчдийн хууль зvйн талаарх мэдлэг нимгэн байдал, буруу ойлголтуудыг нь тодорхой илчилж єгсєнд талархаж, эрхэм хvн таны ємнє гvнээ мэхийн ёслоё!

Дашдондогийн Vvрцайх
23.08.2008.

Мэдээллийн эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134918&catid=2215

Олон улсын валютын сан Монгол дахь салбараа хаана

Олон улсын валютын сан Монгол Улс дахь суурин тєлєєлєгчийн газраа ирэх оны дєрєвдvгээр сарын 1-нээс хаахаар болжээ. Манай улс тус санд 1991 оны хоёрдугаар сарын 14-нд элссэн. Валютын сангийнхан Монгол Улсын эрх баригчидтай бодлогын тєвшинд хамтран ажиллаж, цєєнгvй хєтєлбєр хэрэгжvvлсэн юм. Энэхvv сангийн Монгол Улс дахь суурин тєлєєлєгч Бёнг Гюн Жангтай ярилцлаа.

-Олон улсын валютын сан Монгол Улс дахь суурийн тєлєєлєгчийн газраа хаах болсон гол шалтгаан юу вэ?
-Олон улсын валютын сан тєв дээрээ бvтцийн томоохон єєрчлєлт хийж байгаа. Yvнтэй холбогдуулан орон тооны цомхотгол явуулж, мэргэжилтнийхээ тоог цєєлж байгаа юм. Энэ хvрээнд дэлхийн олон оронд байгаа суурин тєлєєлєгчийн газраа хааж байна. Манай сантай хєтєлбєр тохирч, хэрэгжvvлээгvй байгаа улсууд энэ жагсаалтад багтсан.
-Гэхдээ яагаад заавал Монгол дахь суурин тєлєєлєгчийн газраа хаах болов?
-Аливаа орон Олон улсын валютын сантай хамтарч хєтєлбєр хэрэгжvvлнэ гэдэг нь эдийн засаг нь хvндрэлтэй байгааг илтгэдэг. Ялангуяа, тєлбєрийн тэнцэл нь муу vзvvлэлттэй байгаа улсууд Валютын сангаас мєнгє зээлж, алдагдлаа нєхєн санхvvжvvлдэг. Танай орны хувьд сvvлийн хэдэн жил эдийн засгийн єсєлт маш єндєр байна. Мєн гадаад валютын албан нєєц ч арвижсан. 2004 онд гадаад албан нєєц 208 сая ам.доллартай тэнцэж байсан. 2006 оны эцэст 718 сая ам.доллар болж, єнгєрсєн оны эцэст нэг тэрбум ам.долларт хvрлээ. Монгол Улсын эдийн засгийн нєхцєл байдал тааруухан байна гэж vзэж суурин тєлєєлєгчийн газрыг хаах шийдвэр гаргаагvй гэдгийг онцолмоор байна. Цаашид Монгол Улстай хамтран ажиллахгvй гэсэн vг биш. Бидний хамтын ажиллагаа цаашид ч vргэлжилж Валютын сангийн ажлын хэсэг Монгол Улсад ирж ажиллана, техник туслалцаа vзvvлэх болно.
-Єєр хэчнээн улсад байгаа суурин тєлєєлєгийн газраа хаах гэж байна?
-Азид Монголоос гадна Ємнєд Солонгос, Хонгконг, Зvvн Тимор, Папуа шинэ Гвиней, Камбодж зэрэг оронд байгаа суурин тєлєєлєгчийн газраа хаана. Ер нь дэлхийн хэмжээнд нэлээд олон суурин тєлєєлєгчийн газраа хаах гэж байгаа.

-Єнгєрсєн хугацаанд танай сангаас манай улсад vзvvлсэн зээл, тусламж хэр vр дvнтэй зарцуулагдсан гэж боддог вэ?
-Yр дvн нь ямар байв гэдгийг Монголын эдийн засгийн єнєєгийн нєхцєл байдал хэлээд єгнє гэж бодож байна. Эдийн засаг нь 10 жилийн ємнє ямар байлаа, одоо ямар тєвшинд хvрсэн байна гэдгийг харьцуулахад болно. Эдийн засгийн єсєлт ийм єндєр байсан нь нэг талаас Монголын экспортын гол бvтээгдэхvvн алт, зэсийн vнэ дэлхийн зах зээл дээр єндєр байсантай холбоотой. Мєн Засгийн газар шинэчлэлийн олон арга хэмжээ авч чадсан нь сайн vр дvнд хvргэлээ.
-Олон улсын валютын сангаас ємнє нь манай Засгийн газарт тєсвийг хэмнэлттэй зарцуулах зєвлємж єгдєг байсан. Сvvлийн vед улсын тєсвийн зарлага ихээр нэмэгдлээ?
-Тєсвийн зарлага єссєнийг нэг талаас тєсєвт тєвлєрєх орлого, ялангуяа эрдэс баялгийн салбарын орлого нэмэгдсэнээр тайлбарлаж болно. Єнгєрсєн оны нэгдvгээр сарын 1-нээс татварын шинэ хуулиуд мєрдєгдєж эхэлсэн. Хувь хэмжээ нь багагvй буурсан ч гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гарч ирсэн зэрэг нь улсын тєсвийг зузаатгасан. Тєсвийн орлого єсєхийн хэрээр Засгийн газар хєрєнгє оруулалтын зарлагаа нэмэгдvvлсэн. Yvний зэрэгцээ, хvvхэд, шинээр гэр бvл бологсдын мєнгєн тэтгэмж олгох болж, тєрийн албан хаагчдын цалинг нэмэх гээд нийгмийн халамжийн чиглэлээр илvv их зарлага тєлєвлєсєн. Харин одоо инфляц их єндєр болсон учраас уул уурхайгаас орж ирж байгаа их орлогыг хэрхэн vр ашигтай зарцуулах вэ гэдэг том асуудал Засгийн газрын ємнє тавигдаж байна.
-Тэгвэл манай улсад єгч байсан зєвлємжvvдийн хэрэгжилтийг та хэрхэн дvгнэж байна вэ?
-Олон улсын валютын сангийн зvгээс єгсєн зєвлєгєє, зєвлємжийг Засгийн газар авч хэлэлцээд шийдвэрээ гаргадаг. Монгол Улсын Засгийн газарт уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогыг vр ашиггvй зарцуулахаас зайлсхийж хуримтлал бий болгоод, эдийн засгийн нєхцєл байдал муудах vед ашиглах нь зvйтэй гэсэн зєвлємжийг сvvлийн vед єгсєн. Єнєєдєр инфляц маш єндєр хэмжээнд хvрчихээд байна. Yvний багагvй хэсэг нь импортлогдсон ч дотоодын хvчин зvйлийн нєлєє бий. Монгол Улсын эдийн засаг нийлvvлэлтийн хувьд их хязгаарлагдмал байна. Єєрєєр хэлбэл, танай орон дотооддоо хангалттай олон тєр¬лийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэж чадахгvй байгаа. Импортоор оруулж ирье гэхэд, жишээлбэл, Замын-Yvдээс Улаанбаатар хvртэлх тээврийн дэд бvтцийн хvчин чадал хязгаарлагдмал учраас олон бэрхшээл тулгарч байна. Засгийн газар энэ хvндрэлийг шийдвэрлэхэд арга хэмжээ авч байгаа ч бvрэн шийдвэрлэхэд цаг хугацаа хэрэгтэй. Инфляцийг бууруулахын тулд Монгол Улсын дотоодын эрэлтийг багасгах хэрэгтэй байна.
-Эрэлтийг хэрхэн багасгах билээ?
-Тєсвийн болон мєнгєний хатуу бодлого баримтлах шаардлагатай. Ач холбогдол багатай тєсвийн хєрєнгє оруулалтуудыг багасгах буюу хойшлуулах хэрэгтэй. Монголбанкны бодлогын хvvг дахин нэмэгдvvлэх нь зєв. Ингэвэл арилжааны банкуудын зээлийн хvv нэмэгдэж зээлийн єсєлтийг сааруулна. Энэ тал дээр Монгол Улсын эрх баригчид маш чухал шийдвэр гаргах хэрэгтэй болоод байна. Ард тvмэн ч яагаад ийм шийдвэр гаргаж байгааг нь ойлгох учиртай юм.
-Гэхдээ Монголбанк бодлогын хvvгээ 9,75 хувь хvртэл нь єсгєчихєєд байгаа шvv дээ?
-Монголбанк бодлогын хvvгээ 9.75 хувь болгож єсгєсєн хэдий ч инфляц єндєр хэвээр, мєн хувийн хэвшилд олгож буй зээлийн єсєлт асар хурдацтай нэмэгдэж байгаа. Энэ vед Тєвбанкны бодлогын хvvг одоо байгаагаас нэмж єсгєх шаардлагатай гэж vзэж байна. Мєн Засгийн газар ч зарлагаа багасгах ёстой. Цаашилбал, сонгуулийн vеэр єгсєн зарим амлалтуудыг хэрэгжvvлэхээ тvр хойшлуулах нь зvйтэй.
Ж.Цогзолмаа

Эх сурвалж: http://www.zuuniimedee.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=5170

УИХ-ын Байнгын хороодын бvрэлдэхvvнийг баталлаа

--------------------------------------------------------------------------------
Нийтэлсэн: 2008-09-05 15:35:05 , Мэдээний дугаар: #1134894

Єнєєдєр УИХ-ын ээлжит чуулган хуралдаж байнгын хорооны бvрэлдэхvvний тухай авч хэлэлцлээ. Монгол Улсын Их Хурал долоон байнгын хороотой бєгєєд нэг байнгын хороонд дээд тал нь 21 гишvvн байх ёстой.

УИХ-ын нэг гишvvн хоёр байнгын хороонд хамрагдаж болно. Харин засгийн газрын гишvvн бол нэг байнгын хороонд хамрагдах ёстой байдаг.
УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл чуулганы хэвийн vйл ажиллагааг хангахын тулд Байнгын хороодын асуудлыг нэн тэргvvн шийдвэрлэх ёстой гэсэн юм. Байнгын хороодыг байгуулахдаа УИХ дах намын бvлгvvдийн саналыг харгалзан vзсэн байна.
Гишvvд сонгуулийн ерєнхий хорооны хариуцлагагvй байдлаас болоод найман гишvvний эрх хэрэгжихгvй чуулганд сууж чадахгvй байгаа. Гэтэл зарим Байнгын хороодын бvрэлдэхvvн дvvрчихсэн байгаа нь тэдэнд хуваарилалт хийх боломжгvй болгож байна хэмээн нэлээн шvvмж хэлж байлаа.

Ингээд Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 14 дvгээр зvйлийн 14.3.3 дахь заалт, 22 дугаар зvйлийн 22.1 дэх хэсэг, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 14 дvгээр зvйлийн 14.2 дахь хэсгийг vндэслэн Монгол Улсын Их Хурлаас тогтоол гаргаж Байнгын хороодын бvрэлдэхvvнийг баталлаа.
Аюулгvй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо-19 гишvvнтэй, Байгаль орчин, хvнс, хєдєє аж ахуйн байнгын хороо-19 гишvvvнтэй, Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хороо-18 гишvvнтэй, Тєрийн байгуулалтын байнгын хороо-20 гишvvнтэй, Тєсвийн байнгын хороо-21 гишvvнтэй, Хууль зvйн байнгын хороо-17 гишvvнтэй, Эдийн засгийн байнгын хороо-21 гишvvнтэйгээр байгуулагдлаа.

1/Аюулгvй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо:

1. Ринчиннямын Амаржаргал
2. Сvхбаатарын Батболд
3. Яйчилын Батсуурь
4. Гаваагийн Батхvv
5. Лувсанвандангийн Болд
6. Наваансамдангийн Ганбямба
7. Лvймэдийн Гансvх
8. Лувсаннямын Гантємєр
9. Раднаасvмбэрэлийн Гончигдорж
10. Дорждамбын Дамба-Очир
11. Халидолдагийн Жекей
12. Энэбишийн Мєнх-Очир
13. Халзхvvгийн Наранхvv
14. Санжаасvрэнгийн Оюун
15. Шинэнсамбуугийн Сайхансамбуу
16. Дамдингийн Хаянхярваа
17. Очирбатын Чулуунбат
18. Миеэгомбын Энхболд
19. Нямаагийн Энхболд

2/Байгаль орчин, хvнс, хєдєє аж ахуйн байнгын хороо:

1. Хавдисламын Баделхан
2. Догсомжавын Балдан-Очир
3. Батжаргалын Батбаяр
4. Сундуйн Батболд
5. Сvхбаатарын Батболд
6. Яйчилын Батсуурь
7. Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ
8. Гарьдхvvгийн Баярсайхан
9. Рэнцэнгийн Буд
10. Наваансамдангийн Ганбямба
11. Лvймэдийн Гансvх
12. Ламжавын Гvндалай
13. Гомбожавын Занданшатар
14. Даваагийн Кёкvшюзан Батбаяр
15. Халзхvvгийн Наранхvv
16. Цэрэнбатын Сэдванчиг
17. Дэндэвийн Тэрбишдагва
18. Цэгмидийн Цэнгэл
19. Жадамбын Энхбаяр

3/Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хороо:

1. Зоригийн Алтай
2. Дашжамцын Арвин
3. Хоохорын Бадамсvрэн
4. Халтмаагийн Баттулга
5. Цэвэлмаагийн Баярсайхан
6. Сандагийн Бямбацогт
7. Цэрэнпилийн Даваасvрэн
8. Цэдэвийн Дашдорж
9. Долцонгийн Дондог
10. Дэлэгийн Загджав
11. Даваагийн Кёкvшюзан Батбаяр
12. Самбуугийн Ламбаа
13. Дуламсvрэнгийн Оюунхорол
14. Алмаликийн Тлейхан
15. Чvлтэмийн Улаан
16. Баттогтохын Чойжилсvрэн
17. Миеэгомбын Энхболд
18. Єлзийсайханы Энхтvвшин

4/Тєрийн байгуулалтын байнгын хороо:

1. Норовын Алтанхуяг
2. Цогтын Батбаяр
3. Сундуйн Батболд
4. Жамъянсvрэнгийн Батсуурь
5. Эрдэнийн Бат-Yvл
6. Гарьдхvvгийн Баярсайхан
7. Сангажавын Баярцогт
8. Ламжавын Гvндалай
9. Долцонгийн Дондог
10. Дэлэгийн Загджав
11. Самбуугийн Ламбаа
12. Данзангийн Лvндээжанцан
13. Цэндийн Нямдорж
14. Дvрзээгийн Одхvv
15. Давгадоржийн Очирбат
16. Санжаасvрэнгийн Оюун
17. Раднаабазарын Раш
18. Чимэдийн Сайханбилэг
19. Жамъянхорлоогийн Сvхбаатар
20. Нямаагийн Энхболд

5/Тєсвийн байнгын хороо:

1. Норовын Алтанхуяг
2. Ринчиннямын Амаржаргал
3. Дашжамцын Арвин
4. Хавдисламын Баделхан
5. Нямжавын Батбаяр
6. Цогтын Батбаяр
7. Лувсанвандангийн Болд
8. Лувсаннямын Гантємєр
9. Даваажавын Ганхуяг
10. Цэрэнпилийн Даваасvрэн
11. Дорждамбын Дамба-Очир
12. Дамдины Дэмбэрэл
13. Дашзэвэгийн Зоригт
14. Давгадоржийн Очирбат
15. Шинэнсамбуугийн Сайхансамбуу
16. Цэрэнбатын Сэдванчиг
17. Чvлтэмийн Улаан
18. Дамдингийн Хаянхярваа
19. Чимэдийн Хvрэлбаатар
20. Баттогтохын Чойжилсvрэн
21. Очирбатын Чулуунбат

6/Хууль зvйн байнгын хороо:

1. Халтмаагийн Баттулга
2. Эрдэнийн Бат-Yvл
3. Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ
4. Санжаагийн Баяр
5. Сангажавын Баярцогт
6. Раднаасvмбэрэлийн Гончигдорж
7. Дамдины Дэмбэрэл
8. Халидолдагийн Жекей
9. Данзангийн Лvндээжанцан
10. Энэбишийн Мєнх-Очир
11. Цэндийн Нямдорж
12. Дуламсvрэнгийн Оюунхорол
13. Чимэдийн Сайханбилэг
14. Жамъянхорлоогийн Сvхбаатар
15. Жадамбын Энхбаяр
16. Зандаахvvгийн Энхболд
17. Єлзийсайханы Энхтvвшин

7/Эдийн засгийн байнгын хороо:

1. Зоригийн Алтай
2. Хоохорын Бадамсvрэн
3. Догсомжавын Балдан-Очир
4. Батжаргалын Батбаяр
5. Нямжавын Батбаяр
6. Гаваагийн Батхvv
7. Жамъянсvрэнгийн Батсуурь
8. Цэвэлмаагийн Баярсайхан
9. Рэнцэнгийн Буд
10. Сандагийн Бямбацогт
11. Даваажавын Ганхуяг
12. Цэдэвийн Дашдорж
13. Гомбожавын Занданшатар
14. Дашзэвэгийн Зоригт
15. Дvрзээгийн Одхvv
16. Раднаабазарын Раш
17. Алмаликийн Тлейхан
18. Дэндэвийн Тэрбишдагва
19. Чимэдийн Хvрэлбаатар
20. Цэгмидийн Цэнгэл
21. Зандаахvvгийн Энхболд

Эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134894&catid=217

''Chingis Khan'' और Genghis Khan

Genghis Khan , born , was the Mongol founder, '''' and posthumously declared ''Khagan'' of the Mongol Empire, the contiguous empire in history.

He came to power by uniting many of the nomadic tribes of northeast Asia. After founding the Mongol Empire and being proclaimed "Genghis Khan", he pursued an aggressive foreign policy by starting the Mongol invasions of and . During his life, the Mongol Empire eventually occupied most of Asia.

Genghis Khan died in 1227 after defeating the Tanguts. He was buried in an unmarked grave somewhere in Mongolia at a location unknown. His descendants went on to stretch the Mongol Empire across most of Eurasia by conquering and/or creating vassals out of all of modern-day China, Korea, Caucasus, Central Asian countries and substantial portions of modern Russia, Eastern Europe and the Middle East.

Early life

Birth

Because of the lack of contemporary written records, there is very little factual information about the early life of Temüjin. The few sources that provide insight into this period are often conflicting.

Temüjin was born around 1162 in a Mongol tribe near Burkhan Khaldun mountain and the and rivers in modern day Mongolia, not far from its current capital Ulaanbaatar. The Secret History of the Mongols purports that Temüjin was born with a blood clot grasped in his fist, an indication in the traditional Mongolian folklore that he was destined to become a great leader. He was the third-eldest son of his father , a minor tribal chief of the Kiyad and an ally of Ong Khan of the Kerait tribe, and the eldest son of his mother Hoelun. According to the Secret History, Temüjin was named after a Tatar chieftain that his father had just captured. The name also suggests that they may have been descended from a family of blacksmiths .


Yesükhei's clan was called Borjigin , and Hoelun was from the Olkhunut tribe. Like other tribes, they were nomads. Because his father was a chieftain, as were his predecessors, Temüjin was of a noble background. This relatively higher social standing made it easier to solicit help from and eventually consolidate the other Mongol tribes.
No accurate portraits of Genghis exist today, and any surviving depictions are considered to be artistic interpretations. Persian historian Rashid al-Din recorded in his "''''" that the legendary "glittering" ancestor of Genghis was tall, long-bearded, red-haired, and green-eyed. Rashid al-Din also described the first meeting of Genghis and Kublai Khan, when Genghis was shocked to find Kublai had not inherited his red hair. Genghis's Borjigid clan, al-Din also revealed, had a legend involving their clan: it began as the result of an affair between Alan-ko and a stranger to her land, a glittering man who happened to have red hair and bluish-green eyes. Modern historian Paul Ratchnevsky has suggested in his Genghis biography that the "glittering man" may have been from the Kyrgyz people, who historically displayed these same characteristics. Controversies aside, the closest depiction generally accepted by most historians is the portrait currently in the National Palace Museum in Taipei, Taiwan .

Family and lineage

Temüjin was related on his father's side to Qabul Khan, Ambaghai and Qutula Khan who had headed the Mongol confederation. When the switched support from the Mongols to the Tatars in 1161, they destroyed Qabul Khan. Genghis' father, Yesükhei , emerged as the head of the ruling clan of the Mongols, but this position was contested by the rival Tayichi’ud clan, who descended directly from Ambaghai. When the Tatars grew too powerful after 1161, the Jin moved their support from the Tatars to the Kerait.

Childhood and Family

Temüjin had three brothers named Khasar , Khajiun, and Temüge, and one sister named Temülen , as well as two half-brothers named Bekhter and Belgutei.

Like many of the nomads of Mongolia, Temüjin's early life was difficult. At nine years old, as part of the marriage arrangement, he was delivered by his father to the family of his future wife B&, who were members of the Onggirat tribe. He was to live there in service to Deisechen, the head of the household, until he reached the age of 12. At this time, none of the tribal confederations of Mongolia were united politically, and arranged marriages were often used to solidify temporary alliances. Temujin grew up observing the tough political climate of Mongolia, surrounded by tribal warfare, thievery, raids, corruption and continuing acts of revenge carried out between the various confederations, all compounded by interference from foreign forces such as the Chinese dynasties to the south.

While heading home, his father was poisoned during a meal with the neighbouring Tatars, who had long been enemies of the Mongols. Temüjin returned home to claim the position of khan. However, his father's tribe refused to be led by a boy so young. They abandoned him and his family, including his mother Hoelun, leaving them without protection.

For the next several years, Temüjin and his family lived in poverty, surviving primarily on wild fruits, marmots, and other small game hunted by Temüjin and his brothers. It was during one hunting excursion that 13-year-old Temüjin killed his half-brother, Bekhter, during a fight which resulted from a dispute over hunting spoils. This incident cemented his position as head of the household.

In another incident in 1182 he was captured in a raid and held prisoner by his father's former allies, the Ta'yichiut. The Ta'yichiut enslaved Temüjin , but with the help of a sympathetic watcher, the father of Chilaun , he was able to escape from the by hiding in a river crevice. It was around this time that Jelme and Bo'orchu, two of Genghis Khan's future generals, joined forces with him. Along with his brothers, they provided the manpower needed for early expansion. Temüjin's reputation also became relatively widespread after his escape from the Ta'yichiut.

Relationships

Temüjin's mother Ho'elun taught him many lessons about the unstable political climate of Mongolia, especially the need for s. As previously arranged by his father, Temüjin married B& of the Konkirat tribe around when he was 16 in order to cement alliances between their respective tribes. Börte had four sons, Jochi , , , and Tolui . Genghis Khan also had many other children with his other wives, but they were excluded from the succession, and records of daughters are nonexistent. Soon after Börte's marriage to Temüjin, she was kidnapped by the Merkits, and reportedly given away as a wife. Temüjin rescued her with the help of his friend and future rival, Jamuka, and his protector, Ong Khan of the Kerait tribe. She gave birth to a son, Jochi, nine months later, clouding the issue of his parentage. Despite speculation over Jochi, Börte would be his only empress, though Temüjin did follow tradition by taking several wives.

According to traditional historical accounts, the issue over Jochi's paternity was voiced most strongly by Chagatai. In The Secret History of the Mongols, just before the invasion of the Khwarezmid Empire by Genghis Khan, Chagatai declares before his father and brothers that he would never accept Jochi as Genghis Khan's successor. In response to this tension and possibly for other reasons, it was Ögedei who was appointed as successor. He subsequently ruled as Khagan after Genghis Khan's death.

Jochi died in 1226, during his father's lifetime. Some scholars, notably Ratchnevsky, have commented on the possibility that Jochi was secretly poisoned by an order from Genghis Khan. Rashid al-Din reports that the great Khan sent for his sons in the spring of 1223, and while his brothers heeded the order, Jochi remained in Khorasan. Juzjani suggests that the disagreement arose from a quarrel between Jochi and his brothers in the siege of Urgench. Jochi had attempted to protect Urgench from destruction, as it belonged to territory allocated to him as a fief. He concludes his story with the clearly apocryphal statement by Jochi: "Genghis Khan is mad to have massacred so many people and laid waste so many lands. I would be doing a service if I killed my father when he is hunting, made an alliance with Sultan Muhammad, brought this land to life and gave assistance and support to the Muslims." Juzjani claims that it was in response to hearing of these plans that Genghis Khan ordered his son secretly poisoned; however, as Sultan Muhammad was already dead in 1223, the accuracy of this story is questionable.

Temüjin put absolute trust in generals, such as Muqali, Jebe and Subutai, and regarded them as brothers, often extending them the same privileges and trust normally reserved for close family members. He allowed them to make decisions on their own when they embarked on campaigns far from the Mongol Empire capital Karakorum. Temüjin also became blood brother with Jamuka, and they vowed to remain eternally faithful.

Religion

Genghis Khan's religion is widely speculated to be Shamanism or Tengriism, which was very likely among nomadic Mongol- tribes of Central Asia. But he was very tolerant religiously, and interested to learn philosophical and moral lessons from other religions. To do so, he consulted among others with missionaries, merchants, and the monk Qiu Chuji.

Uniting the confederations

The Central Asian plateau around the time of Temüjin was divided into several tribes or confederations, among them Naimans, Merkits, , Tatars, Mongols, Keraits that were all prominent in their own right and often unfriendly toward each other as evidenced by random raids, revenges, and plundering.

Temüjin began his slow ascent to power by offering himself as an ally to his father's ''anda'' , who was Khan of the Kerait, and is better known by the Chinese title Ong Khan , which the granted him in 1197. This relationship was first reinforced when Börte was captured by the Merkits; it was to Toghrul that Temüjin turned for support. In response, Toghrul offered his vassal 20,000 of his Kerait warriors and suggested that he also involve his childhood friend Jamuka, who had himself become Khan of his own tribe, the Jadaran. Although the campaign was successful and led to the recapture of Börte and utter defeat of the Merkits, it also paved the way for the split between the childhood friends, Temüjin and Jamuka.

The main opponents of the Mongol confederation around 1200 were the Naimans to the west, the Merkits to the north, Tanguts to the south, the Jin and Tatars to the east. By 1190, Temüjin, his followers and advisors united the smaller Mongol confederation only. In his rule and his conquest of rival tribes, Temüjin broke with Mongol tradition in a few crucial ways. He delegated authority based on merit and loyalty, rather than family ties. As an incentive for absolute obedience and following his rule of law, the Yassa code, Temüjin promised civilians and soldiers a wealth from future possible war spoils. As he defeated rival tribes, he didn't drive away enemy soldiers and abandon the rest. Instead, he took the conquered tribe under his protection and integrated its members into his own tribe. He would even have his mother adopt orphans from the conquered tribe, bringing them into his family. These political innovations inspired great loyalty among the conquered people, making Temüjin stronger with each victory.

Toghrul's son Senggum was jealous of Temüjin's growing power, and his affinity with his father. He allegedly planned to assassinate Temüjin. Toghrul, though allegedly saved on multiple occasions by Temüjin, gave in to his son and became uncooperative with Temüjin. Temüjin learned of Senggum's intentions and eventually defeated him and his loyalists. One of the later ruptures between Toghrul and Temüjin was Toghrul's refusal to give his daughter in marriage to Jochi, the eldest son of Temüjin, a sign of disrespect in the Mongolian culture. This act led to the split between both factions, and was a prelude to war. Toghrul allied himself with Jamuka, who already opposed Temüjin's forces; however the internal dispute between Toghrul and Jamuka, plus the desertion of a number of their allies to Temüjin, led to Toghrul's defeat. Jamuka escaped during the conflict. This defeat was a catalyst for the fall and eventual dissolution of the Kerait tribe.

The next direct threat to Temüjin was the Naimans , with whom Jamuka and his followers took refuge. The Naimans did not surrender, although enough sectors again voluntarily sided with Temüjin. In 1201, a kurultai elected Jamuka as , "universal ruler", a title used by the rulers of the Kara-Khitan Khanate. Jamuka's assumption of this title was the final breach with Temüjin, and Jamuka formed a coalition of tribes to oppose him. Before the conflict, however, several generals abandoned Jamuka, including Subutai, Jelme's well-known younger brother. After several battles, Jamuka was finally turned over to Temüjin by his own men in 1206.

According to the ''Secret History'', Temüjin again offered his friendship to Jamuka, asking him to return to his side. Temüjin had killed the men who betrayed Jamuka, stating that he did not want disloyal men in his army. Jamuka refused the offer of friendship and reunion, saying that there can only be one Sun in the sky, and he asked for a noble death. The custom is to die without spilling blood, which is granted by breaking the back. Jamuka requested this form of death, despite the fact that in the past Jamuka had been infamously known to have boiled his opponent's generals alive.

The rest of the Merkit clan that sided with the Naimans were defeated by Subutai, a member of Temüjin's personal guard who would later become one of the successful commanders of Genghis Khan. The Naimans' defeat left Genghis Khan as the sole ruler of the Mongol plains, which means all the prominent confederations fell and/or united under Temüjin's Mongol confederation. Accounts of Genghis Khan's life are marked by claims of a series of betrayals and conspiracies. These include rifts with his early allies such as Jamuka and Wang Khan , his son Jochi, and problems with the most important Shaman who was allegedly trying break him up with brother Qasar who was serving Genghis Khan loyally. Many modern scholars doubt that all of the conspiracies existed and suggest that Genghis Khan was probably inclined towards paranoia as a result of his experiences.

His showed a deep interest in gathering good and understanding the motivations of his rivals as exemplified by his extensive spy network and route systems. He seemed to be a quick student, adopting new technologies and ideas that he encountered, such as siege warfare from the . Many legends claim that Genghis Khan always was at the front in battles, but these may not be historically accurate.

As a result by 1206 Temüjin had managed to unite or subdue the Merkits, Naimans, Mongols, Keraits, Tatars, and disparate other smaller tribes under his rule. It was a monumental feat for the "Mongols" . At a ''Kurultai'', a council of Mongol chiefs, he was acknowledged as "" of the consolidated tribes and took the new "Genghis Khan". The title Khagan was not conferred on Genghis until after his death, when his son and successor, Ögedei took the title for himself and extended it posthumously to his father . This unification of all confederations by Genghis Khan established peace between previously warring tribes and a single political and military force under Genghis Khan.

Military campaigns

Western Xia Dynasty

During the 1206 political rise for Genghis Khan, the Mongol nation or Mongol Empire created by Genghis Khan and his allies was neighboured to the west by the Tanguts' . To its east and south was the , founded by the Manchurian Jurchens, who ruled northern China as well as being the traditional overlord of the Mongolian tribes for centuries.

Temüjin organized his people, army, and his state to first prepare for war with Western Xia, or Xi Xia, which was closer to the Mongolian lands. He correctly believed that the more powerful Jin Dynasty's young ruler would not come to the aid of Xi Xia. When the Tanguts requested help from the Jin Dynasty, they were flatly refused.

The Mongols learned from captives of the abundant green pastures beyond the Bulgar territory, allowing for the planning for conquest of Hungary and Europe. The Russian princes then sued for peace. Subutai agreed but was in no mood to pardon the princes. As was customary in Mongol society for nobility, the Russian princes were given a bloodless death. Subutai had a large wooden platform constructed on which he ate his meals along with his other generals. Six Russian princes, including Mstislav III of Kiev, were put under this platform and crushed to death.

Genghis Khan recalled Subutai back to Mongolia soon afterwards, and Jebe died on the road back to Samarkand. Subutai and Jebe's famous cavalry expedition, in which they encircled the entire Caspian Sea defeating all armies in their path, except for that of the Volga Bulgars, remains unparalleled to this day, and word of the Mongol triumphs began to trickle to other nations, particularly Europe.

These two campaigns are generally regarded as reconnaissance campaigns that tried to get the feel of the political and cultural elements of the regions. In 1225 both divisions returned to Mongolia. These invasions ultimately added Transoxiana and to an already formidable empire while destroying any resistance along the way.

Under Genghis Khan's grandson Batu and the Golden Horde, the Mongols returned to definitively conquer Volga Bulgaria and the Kievan Rus in 1237, concluding the campaign in 1240.

Western Xia and Jin Dynasty

The vassal emperor of the Tanguts had refused to take part in the war against the Khwarezmid Empire. While most of the Mongol forces under Genghis Khan and his generals were out on campaign against the Khwarezmid Empire, the Western Xia and the defeated Jin Dynasty formed a coalition to resist the Mongols, counting on the campaign against the Khwarezmids to drain the Mongols' ability to respond effectively. Their cause was further emboldened by the Khan's expeditions further west, which had drawn the bulk of his army off into prolonged campaigns in Persia and Eastern Europe.

In 1226, immediately after returning from the east, Genghis Khan began a retaliatory attack on the Tanguts. His armies quickly took Heisui, Ganzhou and Suzhou , and in the autumn he took Xiliang-fu. One of the Tangut generals challenged the Mongols to a battle near Helanshan, but was soundly defeated. In November, Genghis laid siege to the Tangut city Lingzhou, and crossed the Yellow River, defeating the Tangut relief army. According to legend, it was here that Genghis Khan reportedly saw a line of five stars arranged in the sky, and interpreted it as an omen of his victory.

In 1227, Genghis Khan's army attacked and destroyed the Tangut capital of Ning Hia, and continued to advance, seizing Lintiao-fu, Xining province, Xindu-fu, and Deshun province in quick succession in the Spring. At Deshun, the Tangut general Ma Jianlong put up a fierce resistance for several days and personally led charges against the invaders outside the city gate. Ma Jianlong later died from wounds received from arrows in battle. Genghis Khan, after conquering Deshun, went to Liupanshan to escape the severe summer. The new Tangut emperor quickly surrendered to the Mongols, and the rest of the Tanguts officially surrendered soon after. Not happy with their betrayal and resistance, Genghis Khan ordered the entire imperial family to be executed, effectively ending the Tangut lineage.

Death and burial

In 1227, after defeating the Tangut people, Genghis Khan died . The reason for his death is uncertain and speculations abound. Some histories maintain that he fell off his horse during a horseback pursuit from the land of present day Egypt due to battle wounds and physical fatigue, ultimately dying of his injuries. Others contend that he was felled by a protracted illness such as pneumonia. The Galician-Volhynian Chronicle alleges he was killed by the Tanguts in battle. Later Mongol chronicles connect Genghis' death with a Tangut princess taken as war booty. One chronicle from the early 17th century even relates that the princess hid a small pair of pliers inside her vagina, and hurt the Great Khan so badly that he died. Some Mongol authors have doubted this version and suspected it to be an invention by the rival Oirads.

Genghis Khan asked to be buried without markings, according the customs of his tribe. After he died, his body was returned to Mongolia and presumably to his birthplace in , where many assume he is buried somewhere close to the Onon River and the Burkhan Khaldun mountain . According to legend, the funeral escort killed anyone and anything across their path to conceal where he was finally buried. The Genghis Khan Mausoleum, constructed many years after his death, is his memorial, but not his burial site.

On October 6, 2004, a joint Japanese-Mongolian archaeological dig uncovered what is believed to be Genghis Khan's palace in rural Mongolia, which raises the possibility of actually locating the ruler's long-lost burial site. Folklore says that a river was diverted over his grave to make it impossible to find Other tales state that his grave was stampeded over by many horses, over which trees were then planted, and the permafrost also did its part in hiding the burial site.

Genghis Khan left behind an army of more than 129,000 men; 28,000 were given to his various brothers and his sons. Tolui, his youngest son, inherited more than 100,000 men. This force contained the bulk of the elite Mongolian cavalry. By tradition, the youngest son inherits his father's property. Jochi, , &, and Kulan's son Gelejian received armies of 4,000 men each. His mother and the descendants of his three brothers received 3,000 men each.

Mongol Empire under Genghis Khan

Politics and economics

The Mongol Empire was governed by a civilian and military code, called the Yassa, created by Genghis Khan.
The Mongol Empire did not emphasize the importance of ethnicity and in the administrative realm, instead adopting an approach grounded in meritocracy. The exception was the role of Genghis Khan and his family. The Mongol Empire was one of the most ethnically and culturally diverse empires in history, as befitted its size. Many of the empire's nomadic inhabitants considered themselves ''Mongols'' in military and civilian life, including , Mongols, and others and included many diverse of various ethnicities as part of the Mongol Empire such as .

There were tax exemptions for religious figures and, to some extent, teachers and s. The Mongol Empire practiced religious tolerance to a large degree because Mongol tradition had long held that religion was a very personal concept, and not subject to law or interference. Sometime before the rise of Genghis Khan, Ong Khan, his mentor and eventual rival, had converted to Nestorian Christianity. Various Mongol tribes were Buddhist, Muslim, shamanist or Christian. Religious tolerance was thus a well established concept on the Asian steppe.

Modern Mongolian historians say that towards the end of his life, Genghis Khan attempted to create a under the Great Yassa that would have established the legal equality of all individuals, including . However, there is no contemporary evidence of this, or of the lifting of discriminatory policies towards sedentary peoples such as the Chinese. Women played a relatively important role in Mongol Empire and in family, for example was briefly in charge of the Mongol Empire when next male Khagan was being chosen. Modern scholars refer to the alleged policy of encouraging trade and communication as the Pax Mongolica .

Genghis Khan realised that he needed people who could govern cities and states conquered by him. He also realised that such administrators could not be found among his Mongol people because they were nomads and thus had no experience governing cities. For this purpose Genghis Khan invited a prince, , who worked for the Jin and had been captured by the Mongol army after the Jin Dynasty were defeated. Jin had captured power by displacing Khitan. Genghis told Chu'Tsai, who was a lineal descendant of Khitan rulers, that he had avenged Chu'Tsai's forefathers. Chu'Tsai responded that his father served the Jin Dynasty honestly and so did he; he did not consider his own father his enemy, so the question of revenge did not apply. Genghis Khan was very impressed by this reply. Chu'Tsai administered parts of the Mongol Empire and became a confidant of the successive Mongol Khans.

Military

Genghis Khan expected unwavering loyalty from his generals, and granted them a great deal of autonomy in making command decisions. Muqali, a trusted general, was given command of the Mongol forces against the Jin Dynasty while Genghis Khan was fighting in Central Asia, and Subutai and Jebe were allowed to pursue the Great Raid into the Caucausus and Kievan Rus, an idea they had presented to the Khagan on their own initiative. The Mongol military also was successful in siege warfare, cutting off resources for cities and towns by diverting certain rivers, taking enemy prisoners and driving them in front of the army, and adopting new ideas, techniques and tools from the people they conquered, particularly in employing Muslim and Chinese siege engines and engineers to aid the Mongol cavalry in capturing cities. Also one of the standard tactics of the Mongol military was the commonly practiced to break enemy formations and to lure small enemy groups away from the larger group and defended position for ambush and counterattack.

Another important aspect of the military organization of Genghis Khan was the and supply route or '''', adapted from previous Chinese models. Genghis Khan dedicated special attention to this in order to speed up the gathering of military intelligence and official communications. To this end, Yam waystations were established all over the empire.

Khanates

Before his death, Genghis Khan divided his among his sons , , Tolui, and Jochi into several Khanates designed as sub-territories: their were expected to follow the Great Khan, who was, initially, Ögedei.

Following are the Khanates in the way in which Genghis Khan assigned after his death:
* : &, as ''Great Khan'', took most of Eastern Asia, including China; this territory later to comprise the Yuan Dynasty under Kubilai Khan.
* Mongol homeland : , being the youngest son, received a small territory near the Mongol homeland, following Mongol custom.
* Chagatai Khanate: Chagatai Khan, Genghis Khan's second son, was given Central Asia and northern Iran.
* Blue Horde to Batu Khan, and White Horde to Orda Khan, both were later combined into the Kipchak Khanate, or , under Toqtamysh. Genghis Khan's eldest son, Jochi, had received most of the distant Russia and Ruthenia. Because Jochi died before Genghis Khan, his territory was further split up between his sons. Batu Khan launched an invasion of Russia, and later Hungary and Poland, and crushed several armies before being summoned back by the news of Ögedei's death.

After Genghis Khan

Contrary to popular belief, Genghis Khan did not conquer all of the areas of the Mongol Empire. At the time of his death, the Mongol Empire stretched from the Caspian Sea to the Sea of Japan. The empire's expansion continued for a generation or more after Genghis's death in 1227. Under Genghis's successor & the speed of expansion reached its peak. Mongol armies pushed into Persia, finished off the Xi Xia and the remnants of the Khwarezmids, and came into conflict with the imperial Song Dynasty of China, starting a war that would last until 1279 and that would conclude with the Mongols gaining control of all of China.

Perceptions and legacy

Like other notable conquerors, Genghis Khan is portrayed differently by those he conquered and those who conquered with him. Negative views of Genghis Khan are very persistent within histories written by many different cultures, from various different geographical regions. They often cite the cruelties and destructions brought upon by Mongol armies. However, other authors cite positive aspects of Genghis Khan's conquests as well.

Positive perception

Genghis Khan is credited with bringing the Silk Road under one cohesive political environment. This allowed increased communication and trade between the , Middle East and Asia, thus expanding the horizons of all three cultural areas. Some historians have noted that Genghis Khan instituted certain levels of meritocracy in his rule, and was tolerant of different religions. In much of modern-day Turkey, Genghis Khan is looked on as a great military leader, and it is popular for male children to carry his title as name.

In Mongolia

Traditionally Genghis Khan had been revered for centuries among the Mongols, and also among other ethnic groups like the , largely because of his association with Mongol statehood, political and military organization, and his historic victories in war. He eventually evolved into a larger-than-life figure chiefly among the Mongols.

During the communist period, Genghis Khan was often described as reactionary, and positive statements about him were generally avoided. In 1962, the erection of a monument at his birthplace and a conference held in commemoration of his 800th birthday led to criticism from the Soviet Union, and resulted in the dismissal of Tömör-Ochir, a secretary of the ruling Mongolian People's Revolutionary Party Central Committee. In the early 1990s, when democracy was established in Mongolia, the memory of Genghis Khan with the Mongolian traditional national identity has had a powerful revival. Genghis Khan became the central figure of the national identity. He is now a source of pride for Mongolians with ties to their historic roots. For example, it is not uncommon for Mongolians to refer to Mongolia as "Genghis Khan's Mongolia," to themselves as "Genghis Khan's children," and to Genghis Khan as the "father of the Mongols" especially among the younger generation. His name and likeness are endorsed on products, streets, buildings, and other places. His face can be found on everyday commodities, from liquors to the largest denominations of 500, 1000, 5000 and 10,000 Mongolian t& . Mongolia's main international airport has been renamed Chinggis Khaan International Airport, and major Genghis Khan statues have been erected before the parliament and near Ulaanbaatar. There have been repeated discussions about regulating the use of his name and image to avoid trivialization. In summary, Mongolians see him as the fundamental figure in the founding of the Mongol Empire, and therefore the basis for Mongolia as a country.

Genghis Khan is now widely regarded as one of Mongolia's greatest and most legendary leaders. He is responsible for the emergence of the Mongols as a political and ethnic identity. He reinforced many Mongol traditions and provided stability and unity during a time of great uncertainty, due to both internal and external factors. He is also given credit for the introduction of the traditional Mongolian script and the creation of the , the first written Mongolian law. There is a chasm in the perception of his brutality - Mongolians maintain that the historical records written by non-Mongolians are unfairly biased against Genghis Khan; and that his butchery is exaggerated, while his positive role is underrated.

In China

The People's Republic of China considers Genghis Khan to be an ethnic minority hero. The rationale for this claim is the fact that there are more ethnic Mongols living inside the PRC than outside, including Mongolia. While Genghis Khan never conquered all of China, his grandson Kublai Khan completed that conquest, and established the Yuan Dynasty that is often credited with re-uniting China. There has also been much artwork and literature praising Genghis as a great military leader and political genius. The years of the Mongol-established Yuan Dynasty left an indelible imprint on Chinese political and social structures for subsequent generations. However, the legacy of Genghis Khan and his successors, who completed the conquest of China after 65 years of struggle, remains a mixed topic, even to this day.

In publications

Genghis Khan is recognized in number of large and popular publications and by other authors, which include the following:
* Genghis Khan is ranked #29 on Michael H. Hart's .
* An article that appeared in the Washington Post on December 31, 1995 selected Genghis Khan as "Man of the Millennium".
* Genghis Khan was nominated for the "Top 10 Cultural Legends of the Millennium" in 1998 by Dr G. Ab Arwel, voted by the five Judges, Prof. D Owain, Mr. G. Parry, , Dr. C Campbell of Oxford University, and Mr S Evans and Sir B. Parry of the International Museum of Culture, Luxembourg.
* National Geographic's 50 Most Important Political Leaders of All Time.

Negative perceptions

In Iraq and Iran, he is looked on as a destructive and warlord who caused enormous damage and destruction. Similarly, in Afghanistan he is generally viewed unfavorably though some groups display ambivalency as it is believed that the of Afghanistan are descendants of a large Mongol garrison stationed therein. The invasions of Baghdad and Samarkand caused mass murders, such as when portions of southern Khuzestan were completely destroyed. His descendant Hulagu Khan destroyed much of Iran's northern part. Among the Iranian peoples he is regarded as one of the most despised conquerors of Iran, along with and Tamerlane. In much of Russia, Middle East, China, Ukraine, Poland and Hungary, Genghis Khan and his regime are credited with considerable damage and destruction. Presently Genghis Khan, his descendants, his generals, and the Mongol people are remembered for their ferocious and destructive conquests by the region's history.

Genghis Khan Effect

Zerjal et al
identified a present in about 8% of the men in a large region of Asia . The paper suggests that the pattern of variation within the lineage is consistent with a hypothesis that it originated in Mongolia about 1,000 years ago. Such a spread would be too rapid to have occurred by genetic drift, and must therefore be the result of natural selection. The authors propose that the lineage is carried by likely male-line descendants of Genghis Khan, and that it has spread through social selection.

Descendants

In addition to most of the Mongol nobility up to the 20th century, the Mughal emperor Babur's mother was a descendant. Timur , the 14th century military leader, claimed descent from Genghis Khan.

In modern culture

There are several films about the Mongolian ruler, most notably:

*''The Conqueror'', released in 1956 and starring John Wayne as Temüjin and Susan Hayward as Börte.
*'''', released in 1965 and starring Omar Sharif.
*''Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea'', also known as "The Descendant of Gray Wolf") a Japanese-Mongolian film released in 2007 about the life of Genghis Khan.
*'''', a film by Sergei Bodrov released in 2007.
*, by Conn Iggulden 2007-

Name and title

There are many theories about the origins of Temüjin's title. Since people of the Mongol nation later associated the name with ''ching'' , such confusion is obvious, though it does not follow etymology.

One theory suggests the name stems from a palatalised version of the Mongolian and word ''tenggis'', meaning "ocean", "oceanic" or "wide-spreading". (Lake Baikal and ocean were called ''tenggis'' by the Mongols. However, it seems that if they had meant to call Genghis ''tenggis'' they could have said "Tenggis Khan", which they did not. Zhèng meaning "right", "just", or "true", would have received the Mongolian adjectival modifier ''-s'', creating "Jenggis", which in medieval romanization would be written "Genghis" . It is likely that the 13th century Mongolian pronunciation would have closely matched "Chinggis". See Lister and Ratchnevsky, referenced below, for further reading.

The English spelling "Genghis" is of unclear origin. claims it to derive from a spelling used in original Persian reports. However, review of historical Persian sources does not confirm this.

According to the Secret History of the Mongols, Temüjin was named after a powerful warrior of the Tatar tribe that his father Yesügei had taken prisoner. The name "Temüjin" is believed to derive from the word ''temür'', meaning iron . The name would imply skill as a blacksmith.

More likely, as no evidence has survived to indicate that Genghis Khan had any exceptional training or reputation as a blacksmith, the name indicated an implied lineage in a family once known as blacksmiths. The latter interpretation is supported by the names of Genghis Khan's siblings, Temülin and Temüge, which are derived from the same root word.

Name and spelling variations

Genghis Khan's name is spelled in variety of ways in different languages such as , : ''Cengiz Han'', ''Chengez Khan'', ''Chinggis Khan'', ''Chinggis Xaan'', ''Chingis Khan'', ''Jenghis Khan'', ''Chinggis Qan'', ''Djingis Kahn'' etc. Temüjin is written in as .

Short timeline

* 1155–1167: Temüjin born in .
* At the age of nine—Temüjin's father poisoned by the Tatars, leaving him and his family destitute
* c. 1184: Temüjin's wife B& kidnapped by Merkits; calls on blood brother Jamuka and Wang Khan for aid, and they rescued her.
* c. 1185: First son Jochi born, leading to doubt about his paternity later among Genghis' children, because he was born shortly after B&'s rescue from the Merkits.
* 1190: Temüjin unites the Mongol tribes, becomes leader, and devises code of law Yassa.
* 1201: Wins victory over Jamuka's Jadarans.
* 1202: Adopted as Ong Khan's heir after successful campaigns against Tatars.
* 1203: Wins victory over Ong Khan's Keraits. Ong Khan himself is killed by accident by allied Naimans.
* 1204: Wins victory over Naimans .
* 1206: Jamuka is killed. Temüjin given the title ''Genghis Khan'' by his followers in Kurultai .
* 1207–1210: Genghis leads operations against the Western Xia, which comprises much of northwestern China and parts of Tibet. Western Xia ruler submits to Genghis Khan. During this period, the Uyghurs also submit peacefully to the Mongols and became valued administrators throughout the empire.
* 1211: After kurultai, Genghis leads his armies against the Jin Dynasty that ruled northern China.
* 1215: Beijing falls, Genghis Khan turns to west and the Khara-Kitan Khanate.
* 1219–1222: Conquers Khwarezmid Empire.
* 1226: Starts the campaign against the Western Xia for forming coalition against the Mongols, being the second battle with the Western Xia.
* 1227: Genghis Khan dies after conquering the Tangut people. How he died is uncertain, although legend states that he was thrown off his horse in the battle, and contracted a deadly fever soon after.

Further reading

*
*
*
*
*
*
*
* Via the Internet Archive's copy of the History Channel Web site.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
* Stevens, Keith. Retrieved 22 May 2008.
*
*
*
*


Primary sources

*
*
*
*

Reprinted from: http://expectativasracionais.blogspot.com/2008/09/genghis-khan.html