Хєгжингvй орнууд сvйрэх, мандан бадрахаа хэрхэн сонгодог вэ

www.zuuniimedee.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=3584

Хєгжингvй орнууд сvйрэх, мандан бадрахаа хэрхэн сонгодог вэ

2008-04-09 09:55:16 , Мэдээний дугаар: #97572

ХVДЭР ОЛБОРЛОХ УУЛ УУРХАЙ

АНУ-ын баруун нутгийн гол мєрний тэн хагас нь эх авч байгаа газартаа юм уу, эсвэл аль нэг хэсэгтээ уул уурхайгаас хорджээ. Цагаачдын эх орон даяар хvдэр олборлох уул уурхайн салбар мєхлийн ирмэгт тулаад байна.

Байгаль орчныг хамгаалахаар 1998 онд гарсан олон улсын санаачилга анх ирээдvйтэй санагдаж, ашиг тустай олон тоо баримттай байсан. Єнгєц харахад энэ салбар бидний дээр авч vзсэн газрын тос, байгалийн хий болон нvvрс олборлох салбаруудын нэгэн адил нєхєн сэргээгддэггvй. Нєєцийг л олборлодог. Эдийн засгийн vр ашиг, технологийнхоо хувьд бусад салбараас єєр. Хvдэр олборлолтын байгаль орчинд vзvvлж буй хор хєнєєл их. Газар ухаж тєнхсєнєєр єнгєн хєрсийг хуулж, сvйтгэнэ. Ил уурхайд хvдэр газрын хєрсєнд ойрхон байгаа нєхцєлд дээр нь байгаа газрын хєрсийг хуулж зайлуулахад гардаг. Харин нефтийг газрын хєрсийг бvтнээр нь хуулж олборлодоггvй. Єнгєн хєрсний маш єчvvхэн жижиг талбайг цоолон єрємдєж, хоолойг нєєцєд хvргэж, шахуургадан олборлодог.

Хvдрийн биет газрын гадаргуугаас доош нэлээн гvн байгаа нєхцєлд, зарим уурхайд газрыг нvхэлж, хонгил гарган олборлолт хийж, хаягдлаа цувуулж газрын єнгєн хєрсний маш бага хэсгийг гэмтээдэг юм. Хvдэр олборлох уул уурхайн байгаль орчинд vзvvлж буй хор хєнєєл, олборлож гаргаж байгаа металлыг боловсруулж, баяжуулахад ашигладаг химийн хорт бодис, хvчлийн шvvрлээр ус, хєрсийг хордуулдаг. Хvдэрт агуулагдаж байгаа металл ба vvний адил элементvvд, ялангуяа зэс, кадмий, тугалга, мєнгєн ус, цинк, хvхэр, хvнцэл, сурьма зэрэг бодисууд маш хортой. Олборлолтын явцад ойр орчмын гол горхи, гvний усанд нэвчих аюул эрсдлийг vргэлж дагуулдаг. Жишээ дурдахад, Японд зэс, тугалганы уурхайгаас кадмий урсч, Жинзу голд орсноос ясны євчин дэлгэрсэн юм. Уул уурхайд ашигладаг химийн бодисын ихэнх нь цианид, мєнгєн ус, хvхрийн хvчил, тэсрэх бодисоос гаргаж авдаг нитрат байдаг.

Мєн уурхайгаас гарсан шавар шороо, хог хаягдлыг хааш нь зайлуулж байгааг судлах учиртай. Энэ нь хvдрийн биетэд хvрэхийн тулд хуулж хаясан хєрс шороо, хvдрийн биетэд орсон боловч, ялгаж авах явцад эдийн засгийн хувьд vр ашиггvй, бага агуулгатай давхаргаас гарсан чулуулгийн хаягдал, тэйлинг буюу эрдэс бодис агуулагдах хэсгийг аваад vлдсэн хаягдал чулуулаг, болон овоолго дундуур хvчил урсгаж эрдсийг нь авены дараахь хаягдал шороо зэрэг дєрвєн тєрєлтэй. Сvvлчийн хоёр тєрлийн хаягдлыг зориулалтын цєєрєм болон ус нэвтэрдэггvй материалаар доторлосон нvхэн дотор vлдээдэг. Хуулсан хєрс, агуулга багатай шороог ихэвчлэн тэр чигээр нь хаяж орхидог байна. Дэлхий даяар ийм хаягдал хашсан далан сэтэрснээс жил бvр томоохон осол гардаг. АНУ-ын баруун Виржиниягийн Буфалло Грийкт 1972 онд125 хvн vрэгдсэн осол дээрх шалтгаанаас л болж гарсан юм.

Шинэ Гвиней орчмын арлуудад байрладаг vнэт металл олборлодог дєрвєн уурхайн єнєєгийн байдал ч дээрхийн жишээ болоод байна. Папуа Шинэ Гвинейн Боугэйнвиллэ арлын Пангуна дахь зэсийн орд ємнє нь тус улсын орлогын ихэнхийг бvрдvvлэгч болж байлаа. Энэ уурхай тэйлинг буюу ашигласан хаягдлаа Жаба голын салаа голд шууд цутгадаг байсан нь байгалийг танихын аргагvй болгов. Засгийн газар vvссэн асуудлыг шийдвэрлээгvйгээс иргэний дайн болж хэдэн мянган хvн амь насаа алдсан билээ. Дайнаас хойш 15 жил єнгєрсєн ч Боугэйнвиллэгийн байдал тайван бус хэвээр.

УУЛ УУРХАЙН ГАШУУН ТУРШЛАГУУДААС
Лихир арал дээрх алтны уурхай ашигласан хаягдлаа гvнзгий хоолойгоор цутгаж далай руу хаядаг. Байгаль хамгаалагчид маш хортойд тооцож байхад эзэд нь аюулгvй хэмээнэ. Шинэ Гвинейн их газар дахь Ок Тэди голын орчим байрладаг зэсийн уурхайд хаягдлаа хаших далан барьсан ч мэргэжилтнvvд удахгvй нурна гэж сэрэмжлvvлжээ. Тэдний хэлсэнчлэн хэдхэн сарын дараа далан нурж, 200000 тн уурхайн хаягдал Ок Тэди голын загас, жараахайг устгажээ. Ок Тэди гол Шинэ Гвинейн хамгийн том загас агнуурын гол нєєц Флай голд цутгадаг бєгєєд усанд нь хорт тунадасны агуулга тав дахин ихэсч, гол vерлэхэд хvрчээ. Уурхайн хаягдал vерийн хэмжээгээр тархаж, одоогийн байдлаар 200 хавтгай дєрвєлжин майл [518 кв.км] газрыг хордуулж, євс ургамал тариаланг устгаад байна.

Ок Тэди голын орчим уурхай ажиллуулж байсан компани бол дэлхийн дєрєв дэх том уул уурхайн компани болох "Би Эйч Пи Биллитон". Ок Тэди (Монголд ч гэсэн орж ирэх гэж нилээн идэвхтэй vзэж буй компани бєгєєд Оюу Толгойн тєсєлтэй ч бас холбоотой) нь манай экологийн vнэт зvйлстэй таарахгvй байгаа, компани энд ерєєсєє орооцолдох ёсгvй байсан" гэж зарлан тунхаглаад уурхайг хаах шийдвэр гаргав. Гэвч, Ок Тэди нь Шинэ Гвинейн экспортын орлогын 20 хувийг єгдєг тул Засгийн газар "Би Эйч Пи Биллитон"-ыг гарч явахыг зєвшєєрсєн хэдий ч уурхайг цааш нь ажиллуулахаар шийдвэрлэжээ.

Єнєєдєр нvvрсний vйлдвэрлэл явуулахдаа уурхайн хаягдлыг цэвэрлэж, олборлолт хийсэн талбайд нєхєн сэргээлт хийдэг. Харин бусад уул уурхайн салбарын хувьд зєвхєн олборлолт дуусч, уурхайг хаасны дараа л хаягдлаа цэвэрлэх замаар хор хєнєєлийг арилгадаг. Єєрєєр хэлбэл цэвэрлэгээ, нєхєн сэргээлтэд байж болох хамгийн бага зардал гаргах, vvнд уурхайг хаасны дараа 2-12 жил л зарцуулах (цаашид ямар нэг єєр хариуцлага хvлээхгvйгээр гараад явчих), чингэхдээ орчны сvйтгэсэн шороог хєрсний эвдрэлээс сэргийлж, зvгээр л тэгшлэх, дээрээс нь ургамалжилтыг сэргээх зорилгоор нугын зvлэг авч ирж хучиж, олборлолт хийсэн талбайгаас урсан гарах усыг хэдхэн жилийн турш анхаарсан болоод хаядаг. Vнэн хэрэгтээ, ямар ч том уурхайн ийм хямдхан "хаяад гарах" стратеги шаардлага хангаж байсан тохиолдол байдаггvй бєгєєд усны стандартыг ямагт зєрчдєг.

Харин vvний оронд хvчил нэвчсэн байж болох бvх талбайд хучилт хийж, дахин ургамалжуулах ёстой бєгєєд талбайгаас урсан гарч буй гадаргуугийн болон гvний усны хордсон хэсгийг барьж, цэвэршvvлж байх ёстой ба энэ vйл ажиллагааг ус бохирдолтой байх бvх хугацааны туршид хийж гvйцэтгэх шаардлагатай бєгєєд энэ нь ихэнх тохиолдолд vvрд тєгсгєлгvй гэсэн vг болно. Хvчил нэвчvvлдэг уурхайн хувьд "хаяад гарах" стратегийн цэвэршvvлэлт, нєхєн сэргээлтийн шууд болон шууд бус, бодит зардал уул уурхайн компани єєрєє гаргадаг тооцооноос ойролцоогоор 1.5-2 дахин их болдог, харин хvчил нэвчсэн тохиолдолд дунджаар 10 дахин их болдог нь нотлогдоод байгаа билээ. Эдгээр зардлуудыг тооцоход хамгийн бэрхшээлтэй асуудал бол уурхайгаас хvчил нэвчиж байгаа эсэх, ирээдvйд нэвчих эсэхийг тодорхойлох явдал ба энэ асуудлыг зєв¬хєн саяхнаас л зэсийн уурхайнууд хvлээн зєвшєєрч эхэлж байгаа боловч бусад уурхай дээр vнэлгээ хийсэн ч vvнийг урьдчилан зєв тооцож байгаагvй.

Хvдэр олборлогч уул уурхайн компаниуд цэвэршvvлэлтийн зардал гаргах болоод ирэхээр тvvнээс зугтах арга саам хайж, дампуурлаа зарлаж хэдэн хувь нийлvvлэгчид нь эзэмшдэг хянадаг єєр компанийн нэр дээр хєрєнгєє шилжvvлэх явдал элбэг. Жишээ нь, Монтана дахь Зортман-Ландускийн алтны ил уурхайг Пегасус Голд Инк. хэмээх Канадын компани ажиллуулж байжээ. 1979 онд энэ уурхай анх нээгдэхдээ цианит ашиглан овоолго дундуур урсгах технологи хэрэглэсэн АНУ-ын хамгийн том тєсєл байсан тєдийгvй Монтанадаа хамгийн том алтны уурхай байсан. Тус компани АНУ-ын холбооны Засгийн газар, Монтана мужийн засаг, захиргааны аль аль нь хvчил урсах ба хvчлийн нэвчилтэнд хяналт шалгалт хийхийг шаардаагvйг далимдуулан цианит асгах, халих, нэвчин шvvрэх зэрэг олон тохиолдол гаргажээ. 1992 онд мужийн хянан шалгах байцаагчид тус уурхай ойр орчмынхоо гол горхины усыг хvнд металл, хvчлээр хордуулж байгааг илрvvлжээ. 1995 онд холбооны Засгийн газар, Монтана мужийн засаг захиргаа болон орон нутгийн индиан овгийнхон шvvхэд нэхэмжлэл гаргаж, улмаар Пегасус Голд Инк нийтдээ 36 сая ам.доллар тєлєхийг зєвшєєрсєн байна.

Эцэст нь, 1998 онд уурхайн талбайнуудад хєрсний гадаргуугийн 15 хvрэхгvй хувьд л зєвхєн техникийн нєхєн сэргээлт хийгдсэн байхад Пегасус Голд Инк-ийн захирлууд єєрсдєдєє таван сая ам.долларын шагнал урамшууллыг санал нэгтэй олгож, дараа нь Пегасусын бvх vлдэгдэл хєрєнгийг єєрсдийн шинээр байгуулсан Аполло Голд компанийн нэр дээр шилжvvлжээ. Улмаар Пегасус Голд Инк дампуурал зарлав. (Ихэнх уул уурхайн компанийн захирлуудын нэгэн адил Пегасус Голд Инк-ийн захирлууд Зортман-Ландускийн уурхайн урсгал дор амьдардаггvй, єєрийн vйл ажиллагааны муу vр дагавраас хол, дээдсийн давхаргынхан байлаа) Улмаар АНУ-ын холбооны Засгийн газар Монтана мужийн засаг захиргаатай хамтран уурхайн талбайн гадаргуугийн техникийн нєхєн сэргээлт хийхэд 56 сая ам.долларын тєсєлтэй тєлєвлєгєє баталж vvний 30 саяыг нь Пегассусаас нэхэмжилж, дээр дурьдсан 36 сая долларыг тус компани шvvхийн шийдвэрийн дагуу гаргаж болж, харин vлдсэн 22 сая ам.долларыг америкийн татвар тєлєгчдийн хармаанаас гаргахаар болсон. Гэвч зєвхєн єнгєн хєрсний техникийн нєхєн сэргээлт хийх энэхvv тєлєвлєгєєнд усны цэвэршvvлэлт, тvvнийг хязгааргvй vргэлжлэх хугацаанд аюулгvй байлгах зардлыг ерєєсєє тусгаагvй. Учир нь энэ нь татвар тєлєгчдєєс хамаагvй их зардал шаардана. Монтанад сvvлийн vед ашигласан, vндсэн ордын хамгийн том 13 уурхайн дєрєв нь дампуурсан Пегасус Голдын эзэмшиж байсан ил задгай овоолго дундуур цианитын хvчил урсгаж, олборлох технологи ашигласан. Эдгээрийн 10 нь хязгааргvй vргэлжлэх хугацаанд ус цэвэршvvлэх асуудлыг шийдэх шаардлагатай ба тэдгээрийг хаах болон ядаж техникийн нєхєн сэргээлт хийхэд зардал нь анх тооцсоноос 100 дахин их болсон байна.

АНУ-ын татвар тєлєгчдєд илvv их зардалтай єєр бас нэг ийм дампуурал Канадын компани болох Галактик Рисоурсэс. [Galactic Resources] Энэ уурхайн ерєнхий захирлаар монголчуудын танил Оюу толгойн ордыг ажиллуулж байгаа "Айвенхоу майнз"-ын Робэрт Фрийдланд гэгч эр ажиллаж байжээ, Тэрээр 'Toxic Bob' буюу хорт Боб хэмээх хочоороо дэлхий нийтэд танил болж, бvр Канадын нэвтэрхий толинд хvртэл нэрээ мєнхлєєд амжсан. Сурвалж: http:// thecanadianencyclope dia.com/index.cfm?Pg Nm=TCE&Params= M1ARTM0010992, http:// www.sourcewatch.org/ index. php?title = Ro bert_Freidland, http://www. minesandcom munities.org/ dda/dda1.htm] цианит овоолгын арга ашигласан Саммитвиллэ дахь алтны ил уурхай дээр болсон билээ. Энэ уурхай Колорадо мужийн жилдээ 32 фут хур тунадас буюу цас ордог ууланд байдаг. Колорадо мужаас Галактик Рисорсэсд ашиглалтын лиценз олгосноос хойш найман жилийн дараа буюу 1992 онд тус компани гэнэт дампуурал зарлаж долоо хоног ч хvрэхгvй хугацаанд уурхайгаа хааж, орон нутгийн их хэмжээний татвар тєлєлгvй vлдээж, ажилтнуудаа халж, байгаль орчин хамгаалах чухал арга хэмжээг тасалдуулж, талбайг тэр чигт нь хаяад явжээ. Тvvнээс хэдэн сарын дараа євлийн цас хайлж эхлэхэд цианит ашигласан хаягдал овоолгоных нь системийнх нь хамгаалалт задран Аламоса гол дотор цутган орж, 18 майлаас [29 км] илvv хэсэг газарт цианид тархаж, амьтай бvхнийг нь бvрмєсєн устгасан байна.

Колерадо муж ашиглалтын лиценз олгохдоо Галактик Рисорсэс (Galactic Resources) компаниас ердєє л 4.500.000 ам.долларын санхvvгийн баталгаа шаардсан бол энэхvv хордлогыг цэвэрлэхэд 180.000.000 ам.доллар зарцуулжээ. Компани дампуурсантай холбоотой тооцоогоор Засгийн газар мєн л 28.000.000 ам.долларыг тус компаниас гаргуулж авсан хэдий ч, vлдсэн 147. 500.000 ам.долларыг татвар тєлєгчид Байгаль Хамгаалах яамаар дамжуулан тєлєх болсон. Ингэж юм vзэж, туршлага суусан АНУ-ын муж улсууд болон холбооны Засгийн газар яваандаа хvдэр олборлогч уул уурхайн компаниудаас дараа нь цэвэршvvлэлт, нєхєн сэргээлт хийхээс татгалзах буюу vvнийг хийхэд санхvvгийн чадваргvй болох нь нотлогдох асуудал гаргахгvй байхын тулд санхvvгийн баталгаа урьдчилан гаргаж байхыг шаардах болсон. Харамсалтай нь, ийм баталгаа гаргах тооцоо судалгааг тухайн уул уурхайн компанийн єєрийнх нь хийсэн судалгаан дээр vндэслэдэг, учир нь АНУ-ын Холбооны Засгийн газрын зохицуулагч яам, агентлагуудад єєрсдийн vнэлгээ, тооцоо, судалгаа хийх мэдлэг чадвар, цаг хугацаа дутмагаас гадна уурхай ашиглалтын дэлгэрэнгvй зураг, тєлєвлєгєє байдаггvй. Уул уурхайн компани цэвэрлэгээ, нєхєн сэргээлт хийлгvй яваад єгсєн ихэнх тохиолдолд Засгийн газар нєгєє урьдчилан гаргасан санхvvгийн баталгааг ашиглах болоход нєхєн сэргээлтийн нийт зардал нь компанийн гаргаж єгсєн тооцоо, vнэлгээнээс 100 дахин илvv гарах тохиолдол байна. Vvнд нэг их гайхаад байх зvйлгvй, учир нь компани зардлаа хэмнэхийн тулд байгаль орчны нєхєн сэргээлтийн зардлаа vргэлж дарж тооцдог тєдийгvй ийнхvv дарж, худлаа тооцохыг хориглосон хууль, эрх зvйн зохицуулалт, албадан сахиулах, хэрэгжилт хангалтгvй байдаг.

Санхvvгийн баталгааг дараах гурван тєрлийн аль нэгээр гаргаж єгєх ёстой. Vvнд: бэлэн мєнгє, тvvнтэй дvйцэх хэрэгсэл, аккредитив зэрэг зvйлс нь хамгийн сайн хэрэгсэл ба даатгалын компаниас бонд худалдаж авч жил бvр хvvг нь бодуулж авдаг, дээр нь компаний "єєрийн баталгаа", єєрєєр хэлбэл компани санхvvгийн бvрэн чадвартай ба нєхєн сэргээлтийн зардлаа хариуцах болно гэсэн амлалт тєдий зvйл юм. Гэвч ийм амлалтыг байнга зєрчдєг тул єнєє vед АНУ-ын холбооны Засгийн газрын мэдлийн нутаг дэвсгэр дээр ийм амлалтыг хvлээж авахаа больжээ. 2004 оны байдлаар АНУ-ын татвар тєлєгчид хvдэр олборлох уурхайн орхисон хаягдлыг цэвэрлэхэд нийтдээ 12 тэрбум ам.долларын єртэй болчихоод сууж байна. Цэвэрлэх зардлыг гаргуулах баталгаа нэхсээр атал бидний єр яахаараа ийм их болчихдог байна. Vvнд гарч байгаа бэрхшээл бол дээр дурьдсан санхvvгийн баталгааг vндэслэсэн тооцоо, vнэлгээг уул уурхайн компаниуд дарж, дутуу тооцдог. Хагас дутуу тооцсон ч гэсэн даатгалын компанийн бонд бодитой байгаа тохиолдолд ч гэсэн татвар тєлєгчдийг тєлєєлсєн Засгийн газар мєнгєє гаргуулж авахын тулд байшин нь галд шатсан зэргээс болж, томоохон хэмжээний нєхєн олговор даатгалын компаниас нэхэмжилж vзсэн бидний хэн нэгэнд ойлгомжтой тэр л шалтгааны улмаас нэмэлт зардал, шимтгэл хvлээнэ.

Татвар тєлєгчдийн нуруун дээр хамгийн их цэвэрлэгээний зардал vvрvvлсэн 10 уурхай (нийлбэр дvнгээрээ 12 тэрбумын тэн хагаст дєхєж очих)-гаас хоёрыг нь дампуурлын ирмэг дээр байгаа уул уурхайн компани (АСАРКО, нийт зардал 1 тэрбум доллар) эзэмшдэг, зургааг нь эзэмшдэг компаниуд хvлээсэн vvргээ ерєєсєє биелvvлдэггvй, тэгээд ч арваад уурхайгаас хvчил нэвчиж байгаа тул усыг цэвэршvvлэх, хамгаалах асуудал магадгvй эцэс тєгсгєлгvй vvрд яригдах биз. Мэдээж хэрэг, татвар тєлєгчдийг ийнхvv цэвэрлэх, нєхєн сэргээх ажлын єрєнд оруулаад орхисон явдал нь Монтана болон бусад муж улсад олон нийтийн санаа бодлыг уул уурхайн эсрэг болгож, тvvнийг эсэргvvцсэн дайралт, хурц шvvмжлэлийн бай болгосон.

АНУ-д уул уурхайн салбар маш ирээдvй муутай харагддаг. Уул уурхай эрчимтэй хєгжиж байх vед энэ чиглэлээр суралцаж байсан оюутны тоо тэсрэлтийн байдлаар єсч байсан бол 1998 онд Америкийн коллежийн нийт оюутны 0.25 хувь буюу АНУ даяар ердєє 578 хvн уул уурхайн мэргэжлээр суралцаж байна. 1995 оноос хойш АНУ-д уул уурхайн тєслийг эсэргvvцсэн олон нийтийн эсэргvvцэл улам бvр амжилттай болж, уул уурхайн салбар бvхэлдээ ч лобби хийгээд хууль тогтоогчдын дэмжлэгт найдах аргагvй болсон билээ. Уул уурхайн бизнес єєрийн тvр зуурын эрх ашгийг нийгмийн урт хугацааны язгуур эрх ашгаас дээгvvрт тавьсны улмаас яваандаа єєрийгєє булшилсан тод жишээ.

Я.Очирсvх
Дугаар 86/2846/