Нийгэм дэх хаос тєлєв байдал

Нийтэлсэн: 2008-08-23 10:07:54 , Мэдээний дугаар: #1133481
________________________________________
Нийгэм хаос шинжтэй байдаг бєгєєд энэхvv шинжийг зєєгч нь масс буюу ямар нэг хэмжээний олон тvмэн байдаг ажээ. Олон тvмний биеэ авч явах байдал, тєрх байдал, аяг аашийн талаар талаар орчин vеийн Єрнєдийн сэтгэлгээнд З.Фрейд, Г.Лебоны сургаалд vндэслэсэн онолууд зонхилох байр суурь эзэлдэг. Эдгээр сэтгэгчдийн баримталж байсан зарчмын ач холбогдолтой єєр нэг санаа бол хувь хvн олонхид нэгдээд ирэхээрээ єєрийн євєрмєц тєрх байдлаа алдаж нийтийн психологид захирагддаг, ямар нэг бvлэг, хамт олонд харъяалагдсан хvн тэнд байгаа нийтлэг бодол санаа, сэтгэгдлээс чєлєєлєгдєж чаддаггvй гэсэн санаа байлаа.
Сvvлийн vеийн социологийн ном зохиолд хvмvvсийн бєєгнєрєл гэсэн ойлголт их хэрэглэж байна. Энэ нь ижил, ойролцоо тvр зуурын эрх ашиг юм уу сонирхлоор нэгтэгдсэн хvмvvсийн цогц юм. Хvмvvсийн бєєгнєрєлийг тохиолдлын (санамсаргvй), тохиролцсон, сэтгэлийн хедєлгєєнт, vйлдэгч, эсэргvvцэх сэдэлт гэх мэтээр ангилж байна.


.. .Vйлдэгч (хєдєлгєєнт) бєєгнєрєл гэдгийг ихэвчлэн хvчирхийлэх, эвдлэн сvйдлэх гэх мэт сєрєг vйл ажиллагаатай холбон ойлгодог. Энд сэтгэлийн хєдєлгєєн ер бусын ихээр давамгайлж байдаг учраас иймэрхvv vйл ажиллагаанд тvлхдэг. Нэгэн жишээ татахад, 1985 оны зун Брюссельд (Бельги) Европын цомтой багуудын шувтаргын тоглолтод Итали, Их Британы багууд тоглохоор шалгарсан байлаа. Цэнгэлдэх хvрээлэнд єєрсдийг багийг хєгжєєн дэмжихээр ирцгээсэн италичууд, англичууд маш их байжээ. Гэтэл тэмцээн эхлэхээс 45 минутын ємнє хэсэг англи залуучууд италичуудын сууж байсан хэсэг рvv юм чулуудаж, элдэв зvйл хашгиран єдєж эхлэв. Улмаар хоёр тал харилцан юм чулуудалцаж бие биесээ доромжлон хашгиралдаж, зодоон нvдээнд хvрэв. Телевизээр хєл бємбєгийн тэмцээний шууд нэвтрvvлгийг vзэх гэж байсан 400 сая хvн нэн аймшигт vзэгдэл харсан юм. Улайрч улангассан олон тvмний энэ зодоонд 38 хvн нас барж, 400 хvн бэртэж гэмтжээ. Эсэргvvцэх сэдэлт бєєгнєрєл гэж байдаг. Энэ нь ямар нэг зvйлд эсэргvvцэл зарлаж, ажил хаясан, жагсаал цуглаан, суулт хийж буй хvмvvс юм. Энэ хvмvvс нь сэтгэлийн хєдєлгєєн давамгайлбал тун амархан vйлдэгч бєєгнєрєл болдог. Олон тvмний дунд ардчилсан хєдєлгєєн ид єрнєж байсан 1990 оны 3 дугаар сард Сvхбаатарын талбайд цугласан олон тvмэн хvчирхийлэлд шилжихэд тун ойрхон байгаа хуучин коммунист дэглэмийн толгойлогчдод дургvйцэж, хилэгнэж тvрхэрсэн олон тvмнийг цагдаа нартай мєргєлдєж, Засгийн газрын ордон руу дайран орохоос С.Зориг болон Ардчилсан Холбооны анхны гишvvд хэрхэн сэргийлж байсан нь дээрхийн жишээ болох юм.

Дээр дурьдсан бєєгнєрч цугларсан олон тvмний алинд нь ч гэсэн ухамсартай гэхээс хаос хvчин зvйлийн нєлєє их байдаг. Ер нь олон тvмний тєрх байдал, аяг аашийн талаарх Єрнєдийнхний судалгаанд тvvний ерєнхийдєє эмх замбараагvй, тодорхой бvтэцгvй, хууль-зvй тогтлоор тайлбарлах аргагvй гэсэн vзэл зонхилох хандлагатай байдаг нь зохих vндэслэлтэй...

Олон тvмний тєрх байдал, аяг аашийн талаарх психологийн судалгаанд тvvний сєрєг шинжvvдийг нэлээд тодорхой єгvvлсэн байдаг аж. Хvмvvс нэг дор хэт олуулаа болоод ирэх vед паник-хаос тєлєв байдал нь ихсэж єєрийгєє психологийн талаас эвдлэн устгах иррационал шинж давамгайлж эхэлдэг. Паник гэдэг нь гэнэтийн, єєрсдєд нь таатай биш нєхцєл байдалд орсон олон тvмний тєрх байдал юм. Фрейд паникийг тодорхойлохдоо олон тvмэн удирдагчаа дагахаа больж хувь хувиа бодсон психологийн тєлєв байдлыг илэрхийлсэн нэр томъёо гэсэн. Паник тєлєв байдалд орсон хvмvvс хяналтаа алдаж, нэлээд тvгшиж, зэрлэгшсэн аяг ааштай болно. Олон тvмний ийм хийрхvv тєлєв байдал нь ямар нэг жагсаал цуглаан, бослога тэмцлийг сул зохион байгуулалттай, урсгал маягаар хиих vед тод харагддаг. Паник, хийрхэлд орсон олон тvмэн далим л гарвал ямар нэг зvйл рvv улангасан хашгирах, уурлан давшлах, уйлж гуньж гутран зугатан зайлахад бэлэн болсон байдаг. Цугласан олны дунд ийм уур амьсгал ноёрхох нь хувь хvмvvст ч нєлєєлж, паникт уусдаг. 1994 оны дєрєвдvгээр сарын єлсгєлєнгийн vеэр Сvхбаатарын талбайд цугласан олон тvмний дунд Ялалтын талбайд цугласан эсрэг єлсгєлєнг дэмжиж буй хvмvvс наашаа хєдєллєє гэсэн сураг гарахад Сvхбаатарын талбайд цугларагсдын уур хилэн, эгдvvцэл нь хар аяндаа хєєрч, мод чулуу зэвсэг эрж хайж эхэлсэн. Олон тvмний ийм байдал хамгаалалтын цагдаа нарт нєлєєлж тэд ч тvгшиж, ямар нэг зvйл рvv дайрахад бэлэн болсон тvгшvvртэй уур амьсгал нэг хэсэг ноёрхсон.

Олон тvмнийг ийм тєрх байдал, аяг ааштай болоход янз бvрийн зvйлс нєлєєлж болох юм. Гэхдээ амьдралынх нь тогтсон хэв маягт эрс харшилж, дайсагнасан мэдээ, цуу, vйл явдал ийм байдалд их оруулдаг. Психологийн номнуудад хамгийн олон хvнийг хамарсан паник тєлєв байдлын жишээ татахдаа 1959 онд АНУ-ын Чикаго хотод болсон vйл явдлын тухай дурсдаг. Ийм нэгэн явдал болжээ. 1959 онд Чикаго хотын бейсболын баг сvvлийн 40 жилд нэг ч удаа хожиж байгаагvй єєр хотын нэгэн багийг бейсболын тэмцээнд хожжээ. Америкчуудын хамгийн дуртай, vндэсний спорт гэж хэлж болох спортын энэ тєрлийн тэмцээнд тэр хотынхон анх удаа ялсан нь ямар их баярт vйл явдал байсан нь тодорхой. Тэгээд ч хотын гал сєнєєх албаны дарга энэхvv баярт vйл явдалд зориулж иргэний хамгаалалтын дохионы системийг дуугаргахаар шийджээ. Гэхдээ энэ тухай хотын оршин суугчдад урьдчилан анхааруулаагvйгээс болж тун эвгvй байдалд орсон байна. Шєнийн 11 цагт хот даяар цууриатсан уг дохиог цємийн дайралт болж байгаагийн илрэл гэж ойлгосон хотын 3.7 сая хvн гудамжинд гарч уйлж дуулалдан, залбирал мєргєл vйлдэж, эмнэлэг сэргийлэх дуудацгаан, орж гарах газраа олж ядсан байна. Асар олон хvн нийтээр цочрол, алмайрал, хийрхлийн тєлєв байдалд оржээ. Иймэрхvv тєрх байдал 1967 оны vед болсон газар хєдлєлт, усны vер, Икар хэмээх гариг манай Дэлхийтэй мєргєлдєх гэнэ гэсэн цуу тарсан vед манайд ч гэсэн багагvй харагдаж байсан гэдэг.

Олон тvмэн ингэж олуулаа цуглан хиирхсэн vедээ дээр дурьдсанчлан хvчирхийлэлд шилжихэд тун ойрхон байдаг. Олон хvний энэхvv довтлох, дайрах, харгислах шинжийг Фрейд хvнд vлдсэн амьтны инстинкт олуулаа бєєгнєрч сvргийн амьдралдаа ойртсон vед илрэн гарч байгаа хэрэг гэж vзсэн юм. Ийм vзлийг Нобелийн шагналт этнологич Конрад Лоренц дэмжиж бvх амьтад зvйлийнхээ хувьд єєрийгєє "хамгаалан тулалдах инстинкттэй" байдаг гэсэн. Хvн, ялангуяа олон тvмний хvчирхийлэлд татагдсан байдлыг фанатикууд маш тод илэрхийлдэг. Фанатикууд гэдэг нь шашин, ёс суртахуун, улс тєрийн мухар сохор итгэл vнэмшилд автагдсан хvмvvсийг хэлнэ. Тэд аль нэг юмс vзэгдлийн талаар алдаатай, буруу мэдлэг, мэдэзллийг итгэл vнэмшил болгоод уян хатан бус, эрс туйлширсан хандлага гаргадаг. Фанатизм нь аль нэг хvйс, арьстан, шашин юм уу шашингvйн vзэлтнийг доорд vзэхэд тод илэрдэг...

Фанатизмд автсан олон тvмэн сэтгэлийн хєдєлгєєнд бvх зvйлээ захируулж, юмсыг эмх замбараагvй болгон хvчирхийлж, эвдлэн сvйтгэхээс илvv vйлч чанаргvй болсон байдаг. Шашны мухар сvсэгт автсан олон тvмэн шvтлэггvй, єєр бишрэлтэй хvмvvсийг амьдаар нь шатааж, хувьсгалын хоосон лоозонд итгэсэн ард тvмэн язгууртан, ноёд л бол эр, эм, хєгшин, хvvхэд гэж ялгалгvй цаазалж байхдаа фанатик итгэл, vнэмшлээсээ болж баяр хєєр болон уулгалан турхиралдаж, "Марсельез" дуулцгаан баяр хєєр болцгооно. Яг ийм vедээ тэд хэн нэг улс тєрч (удирдагч)-ийн илбэнд ороход тун чиг бэлэн болсон байдаг. Мухар сvсэг, балай заншил, хуурамч итгэл vнэмшилдээ ховсдуулж улайрсан хvмvvсийн аймшигт их эрч хvчийг улс тєрчид олонтаа ашиглаж байсныг тvvх мэднэ. Фанатизмд автсан олон тvмэн эрvvлээр сэтгэгч нэг хувь хvнээс хамаагvй болхи, бvдvvлэг зvйл байдаг авч урсгал механик хvчнийхээ хувьд тvvнээс хамаагvй давж байдаг.

...Тэгэхээр энд олон тvмний ба хувь хvмvvсийн саналын зохист харьцааны тухай асуудал гарч байна. Олонхийн санал ихээхэн энгийн зvйл дээр давамгайлж байх ёстой. Шийдэх гэж байгаа асуудал маань хичнээн нарийн ээдрээтэй байна тєчнєєн цєєн хvний vйл хэрэг байдаг. Ардчилал гэдгийг мушгин гуйвуулж бvх асуудлыг санал хураалтаар шийдэхэд хvрвэл олонхийн саналаар ямар ч буруу шийдвэр гарч болно. Хэдийгээр ийм дутагдалтай, єє сэвтэй байдаг ч олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэдэг нєхцєл байдлыг дэлхийн улс тєрийн практик хvн тєрєлхтєнд тулган тавьжээ. Vvнийг ардчилсан сонгууль гэж нэрлэдэг. Уг нь эрvvл ухаанаар цэгнэн vзвэл сонгуульд оролцож буй ухаантай болон тэнэг, учрыг ойлгосон болон аялдан дагасан хоёр хvний санал адил эрхтэй (жинтэй) байж болохгvй боловч ийм зарчмыг нийгэмд мєрдлєгєє болгох гэж оролдвол хvмvvсийг эрдэм боловсрол, нийгмийн байр байдлаар нь ялгаварласан аймшигтай vр дагавар дагуулж болзошгvй юм. Ийм учраас энэ тухай санахаас ч цээрлэх ёсон ардчилсан улс орнуудад тогтжээ.

Хvн тєрєлхтєний хувьд нэгэнт ийм практик хамгийн зєвд тооцогдож байгаа учраас сонгуулийн vеэр олонхийн саналыг эзэмдэх зорилготой ухуулга, сурталчилгааны компанит ажил єрнєдєг. Энэ утгаар нь сонгуулийн vед єрнєдєг ухуулга, сурталчилгаа, цуу, реклам зэргийг олон тvмний саналыг татах зорилготой мэдээлэл гэж тодорхойлж болно. Олон тvмнийг дагуулах зорилготой энэхvv мэдээлэлд vнэн худлын янз бvрийн боломж агуулагддаг. Нийгэм дэх хаос тєлєв байдлын тухай ярьж байх vед тvvний шалтгаан (нэг талаас), илрэл (нєгєє талаас) гэж хэлж болохоор нэг зvйлийн тухай дурьдахгvй єнгєрєх аргагvй. Энэ бол цуурхал.

...Цуурхлыг батлагдаж, нотлогдоогvй "амнаас ам дамжин" нийгэмд тархаж буй мэдээлэл хэмээн ойлгож болно. Аж vйлдвэржихээс ємнєх нийгэмд цуурхлыг тараах vндсэн хэрэгсэл нь аман яриа л байсан. Тэгвэл одоо телефон утас, компьютер, мэдээллийн хэрэгсэл (сонин, телевиз, радио гэх мэт) цуурхал тарахад их нєлєє vзvvлж байна. Ийм учраас цуурхал нь ямар ч зохион байгуулалттай нийгмийн амьдралын нэг хэсэг болдог. Цуурхал нийгмийн амбицтай их холбоотой. Нийгэмд сонирхолтой хvмvvсийн хvсэн хvлээж байсан сэдэв байдаг учраас анх тvvнийг хэн ч гаргаж болно. Нэгэнт хэн ч гаргах боломжтой учраас анх хаанаас яаж vvссэн нь мэдэгдэхгvй єнгєрєх нь олонтаа байдаг. Ихэнх тохиолдолд цуурхал тарааж байгаа-гаа хувь хvн, мэдээллийн хэрэгсэл ухамсарладаггvй. Жишээ нь, телевизээр " ... гэж тэр сонин дээр єгvvлжээ" гэхэд л гvйцээ. Сонсогч, vзэгчдийн хувьд мэдээллийн эх сурвалж, худал vнэний талаар эргэцvvлэх хvсэл байдаггvй. Телевизээр тэгж ярьж байна лээ гээд цааш нь дамжуулж гарна. Цуурхлын ийм шинжийг зарим тохиолдолд улс тєрд ухамсартай ашиглах явдал гардаг. Цуурхал нь нийгэмд тун тvргэн хурдацтай тархдаг vзэгдэл. Vvний шалтгаан нь хvмvvсийн ангаж цангаж байсан, сонирхолтой сэдэв байдагтай холбоотой. Мэдээжээр хvн амын хамгийн єргєн давхрааг хамарсан мэдээллийн хэрэгслээр дамжиж байвал бvр ч тvргэн тархана. Гэхдээ амнаас ам дамжиж байсан ч маш тvргэн тархах боломжтойг дараах жишээнээс харж болно.

Єглєєний 8.00 цагт нэгэн сонирхолтой шинж мэдээтэй хvн Улаанбаатар хотод таньдаг айлдаа буулаа гэж бодъё. Тэгээд айлынхаа 3 хvнд уг мэдээгээ дамжуулахад 15 минут зарцуулжээ. 1+(1х3)=4 ингээд нийт 4 хvн л уг мэдээг мэдэж байна. Шинээр дуулсан 3 хvн уг мэдээг цааш нь тус бvр 3 хvнд дамжуулахад мєн 15 минут зарцуулав. 8 цаг 30 минут гэхэд уг мэдээг нийт 4+(3х3)=13 хvн л мэдэж байна. Энэ мэтээр амнаас ам дамжин тархахад 11 цагт Улаанбаатарын хvvхэд хєгшидгvй бvх хvн дуулсан байх боломжтой байдаг ажээ.
8.00 1 хvн
8.15 1+(1+3)=4
8.30 4+(3+3)=13
8.45 13+(9+3)=40
9.00 40+(27+3)=121
9.15 121+(81хЗ)=364
9.30 364+(243хЗ)=1093
9.45 1093+(729хЗ)=3280
10.00 3280+(2187хЗ)=9841
10.15 9841+(6561хЗ)=29524
10.30 29524+(19683хЗ)=88573
10.45 88573+(59049хЗ)=265720
11.00 265720+(177147хЗ)=797161

Цуурхал тархах энэхvv механизм ихээхэн магадлалт шинж чанартай, бололцоо маягийн зvйл боловч бодит байдлаас тєдий л зєрvvтэй зvйл бишээ. Цуурхал нь ингэж vй олон хvний ам дамжин тархах явцдаа агуулгын хувьд єєрчлєгдєн хувьсаж, баяжих нєхцєл бvрэлдсэн байдаг учраас цуурхлыг их уян хатан, єєрчлєгдємтгий зvйл гэж vздэг. Мєн энэ шинжээр цуурхлын будлиантай, олон хувилбартай байдаг явдал тодорхойлогдоно. Цуурхлын бас нэг онцлог бол тvvнийг зогсоож, таслахад их хvндрэлтэй байдаг. Цуурхлыг таслах, зогсоох гэж оролдох тэр хэмжээгээр олон тvмний сонирхол, шохоорхлыг тєрvvлж газар авдаг. Цуурхал нь ямар сэдэв, агуулгатай байна, магадлах боломж хэр зэрэг байна гэдгээсээ хамаарч амьдрах хугацаа нь янз бvр байдаг. Зарим цуурхал хэдхэн хоногийн настай байхад зарим нь хэдэн жилээр ч vргэлжлэх нь бий. Цуурхал нь манай монголчуудын хувьд ихээхэн танил vзэгдэл мєн. Манай нєхцєлд цуурхал тун таатай хєгжих шалтгаантай байсан. Бид "Яармагт ер бусын одой хvмvvс дvvрэн байна гэнэ", "Євєрхангайд нэг хvvхэн харь гаригийнхантай учраад єєрєєсєє шар гэрэл цацруулдаг хvvхэд тєрvvлжээ", Тандантэгчлэн хийдийн нэг лам хоосон чанарт гvнзгий нэвтрээд сvсэгтэн олныг харсаар байтал бетон хана нэвтлээд гараад явчихжээ" гэвэл бvгд л итгээд нэг нэгэндээ ярьж гарна.

Энэ бол шинжлэх ухааны сэтгэлгээг бага хєгжvvлсэн, шашинд (эсвэл шашинтай адилтгахуйц нэг vзэл сурталд) гvнзгий автагдсан ард тvмэн байсны маань баталгаа болж байгаа юм. Цуурхал нь мэдээллийг дамжуулах хамгийн эртний бvдvvлэг хэрэгслийн хувьд харанхуй бvдvvлэг орчинд таатай хєгждєг. Манай оронд цуурхал гоц хєгжих наад зах нь хоёр vндсэн шалтгаан байсан. Нэгд, бид хэдэн зууны турш нийтээр шахуу бичиг vсэггvй байсан тул мэдээллийг аман яриагаар (цуурхаж) дамжуулдаг байжээ. Хоёрт, монголчууд нvvдлийн мал аж ахуйнхаа эрхшээлээр vргэлж ганц хоёроор зэлvvд маягаар амьдардаг байсан учир замын хvнээс хаа нэг сонсох ярианд эргэлзэхэд хэцvv байв. Ийм шалтгаанаар цуурхал бол монголчуудын ихээхэн дуртай зvйлийн нэг болжээ. Бид цуурхах дуртайгаа мэддэг тул єєрсдийн тухай шог яриа маягийн зvйл гаргасан байдаг. Нэгэн євгєн єєрийн хоёр хvvгийн аль хэр ам бєхтэй болохыг шалгахын тулд ингэж ярьжээ:
"Хачин юмдаа, би сая бие засаж суутал єтгєн гардаг газраас маань нэг болжмор гараад нисчих юм. Харин та хоёр хvнд хэлж болдоггvй юм шvv." Маргааш єглєє нь євгєн мордож нутаг хошууны хэдэн айлаар ортол євгєнд тохиолдсон хачин явдлын тухай шуугиж байв. Энэ нь ихээхэн бvдvvлэгдvv онигоо боловч цуурхалтай холбоотой гурван гол санааг агуулж байгаа юм. Нэгд, бид хамгийн эргэлзмээр зvйлд ч эргэлздэггvй сэтгэлгээтэй болсон. Хоёрт, бид цуурхах их дуртай. Гуравт, цуурхал ер бусын их хурдтай тархдаг. Ер нь монгол хvмvvс ийм учраас цуурах дургvй, цуурхалд итгэдэггvй нэгэндээ тиим ч таатай биш ханддаг. Яагаад ч юм бэ, бvгд л нэг санаатай, хувь хvн олонхтой санал нэг байх ёстой гэж vзнэ. Ямар нэг хvний баттай мэдэж байгаа юмны талаар хэн нэгэн популист илэрхий буруу яриад тvvнийг нь олон тvмэн зєв гэж vзэж байвал нєгєє хvн маань бас даган баясах хэрэгтэй болдог.

...Нийгэм, олон тvмний євєрмєц, этгээд тєлєв байдлын тухай энэхvv сэдвийг дуусгаж эцэст нь єгvvлэхэд психологич, социологич олон хvн энэ талаар єєр єєрсдийн санаа оноог гаргаж байгаа боловч харьцангуй бага судлагдсан сэдэв болох нь мэдрэгддэг. Тэдгээрт байгаа ерєнхий санаа бол хувь хvн олон тvмэнд хамрагдаад ирэхээрээ хэвийн бус байдал гаргадаг гэсэн санаа юм. Хvн амын нягтрал ихтэй газар хулгай, дээрэм, тонуул гэх мэт эмх замбараагvй явдал их гардаг. Нэг байранд олуулаа суудаг оюутан, цєєхvvл суудаг оюутнаас сурлагын доогуур vзvvлэлттэй байдаг. Ер нь аливаа амьтан олуулаа болоод ирэх vед хаосыг маш их илэрхийлдэг. Нэг газар олноороо цугласан vхэр огтоно эмх замбараагvй байдалд орж, vр тєлєє vл ойшоон, vvрээ нурааж хоорондоо тулалддаг (зориуд хийсэн туршилтанд 3/4 нь нас барж байжээ) гэсэн баримтыг дээрх психологич, социологичид дурьдаад шалтгааныг нь дараах байдлаар тайлбарлаж байна.

Хvмvvс хоорондоо их ойртохоороо бие биенээ хэт идэвхжvvлж, стресс тєлєв байдалд оруулдаг. Олон тvмэн цугласан газар хvмvvсийн сэрэл саармагжиж, орчноо болон єєрийгєє хянах чадвар нь алдагдана. Олон тvмний дунд яваа мэдээлэл тэр бvр vнэн байдаггvй тул зєв чиг баримжаа, vнэлгээтэй байх бололцоогvй байдаг гэсэн тайлбар хийдэг ажээ.

Философийн доктор Б.Батчулуун

Сурвалж: "Цаг төр" сэтгүүл. № 48, 49
http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1133481&catid=153